Şəhla Bürcəliyeva, kinoşünas

Müasir Azərbaycan dilinin inkişafı televiziyalarla, xüsusən də bədii filmlərdəki qiraətin üstünlük təşkil etdiyi dublyajlarla daha çox bağlıdır. AzTV-də kino və dublyaj redaksiyasının fəaliyyəti dilimizin inkişafına, təkmilləşdirilməsinə xidmət edir. Dublyaj sənəti artıq yarım əsrdən çoxdur ki, kinonun bir qolu kimi tamaşaçıların mənəvi tələbatlarını ödəyir. 1966-cı ildən Azərbaycan Televiziyasında dublyaj olunan filmlər ilk vaxtlar səviyyə baxımından tamaşaçıları qane etməsə də, doğma dilimizdə səsləndiyinə görə sonralar geniş tamaşaçı auditoriyasının xüsusi rəğbətini qazandı. Ulu öndər Heydər Əliyevin 2001-ci il 18 iyun tarixli “Dövlət dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında” sərəncamı ölkə teleməkanında filmlərin dublyajını sürətləndirdi.

Bu sərəncam digər televiziyalarda olduğu kimi, Azərbaycan Teleradio Verilişləri QSC-nin kino və dublyaj redaksiyasının fəaliyyətində də böyük dəyişikliklər yaratdı. İstər bədii, istər sənədli, elmi-kütləvi xarici filmlərin dublyajına geniş yer verildi. Xarici filmlərin tamaşaçılara doğma dilimizdə qüsursuz olaraq çatdırılması dublyaj redaksiyalarının əsas vəzifəsinə çevrildi.
Bundan sonra Azərbaycan Milli Teleradio Şurasının ciddi nəzarəti altında bütün televiziyalarda yayımlanan filmlərin milli dilimizdəki versiyaları ekranlarda silsilə xarakteri daşımağa başladı. Bu tendensiya tamaşaçılar tərəfindən hədsiz sevinclə qarşılansa da, bəzi telekanallarda dublyaj olunmuş filmlərin səsləndirmə texnikasının primitivliyi nəinki filmlərə qarşı ikrah hissi oyatdı, hətta bu cür səsləndirilən dublyaj filmləri əsəbləri tarıma çəkirdi.
Kanalların dublyaj siyasəti mənəvi dəyərlərə həddən artıq diqqət verən Azərbaycan tamaşaçısının gözündən yayınmadı. Belə ki, çox vaxt bəsit süjetdə, detektiv janrda çəkilmiş küçə döyüşlərindən bəhs edən filmlərin dublyajı həddən ziyadə səviyyəsiz texniki üsulla dublyaj edilmiş formada tamaşaçıya başdansovdu ötürülürdü. Məsələn, orijinal variantdakı replikaların azlığını qısa kadrda “yola verən” aktyorların səsi növbəti kadrda səslənirdi. Və yaxud da personajın gülüşü, ağlaması və. s. dublyaj edilmədən orijinal təqdimatda göstərilirdi.
Dublyajın mahiyyətini cılızlaşdıran bu kimi amillər də tamaşaçıda ekrana qarşı inamsızlıq yaradır. Bu da tamaşaçını qıcıqlandıran amillərdəndir. Çünki hər bir film səviyyəsindən asılı olmayaraq, öz dövrünü, mikroaləmini əks etdirir. Bizim digər ölkələr və insanlar haqqındakı təsəvvürlərimiz isə məhz bu filmlərdəki obrazların təfsiri, rejissor və dramaturq ideyalarının aktyor ifaçılığındakı təbliği ilə bağlıdır. Vay o günə ki, filmin bütün məziyyətləri, kompozisiyası səviyyəsiz dublyaja qurban gedə.
Xarici filmləri doğma dilimizə tərcümə edərək yenidən ərsəyə gətirən dublyaj sənəti kinonun ayrılmaz bir qoludur. Dublyajda çalışan aktyorların yaradıcılıq emosiyaları isə bu prosesdə ikiqat yüklənir. Səsləndirilən hər bir yad, əcnəbi obrazın xarakterini qavramaq, duyğularını, hisslərini emosional şəkildə tamaşaçıya çatdırmaq xüsusi məharət tələb edir. Keyfiyyətli dublyaj isə həmin telekanalın güclü maddi-texniki bazasından, rejissor peşəkarlığından xəbər verir. Qüsursuz dublyaj aktyor ansamblının düzgün seçimindən də çox asılıdır.
AzTV-nin dublyaj departamentində son iki ildə səsləndirilən xarici filmlərin böyük qismi nəinki tamaşaçıda filmlərə qarşı maraq doğurur, eyni zamanda kinonun əyləncə olmadığını diqqətə çatdırır. AzTV-nın kino və dublyaj redaksiyasında səsləndirilən filmlərin əksəriyyətinin uğuru Ədalət Məmmədov, Şövqü Hüseynov, Eldəniz Rəsulov kimi aktyorların improvizator ifaları ilə daha çox bağlıdır.
Milli teatr və kinomuzda böyük təcrübə keçən bu aktyorlar səsləndirdikləri personajların şəxsi məninin açılmasında öz məharətlərini lazımınca nümayiş etdirirlər. Bu ecazkar səslər bizə tamamilə yad olan insanların mənəvi aləmlərini, xarakterlərini, onların səciyyəvi cəhətlərini çatdırmağa qadirdilər.
Çox vaxt dublyajın əsas mahiyyətini redaktə qanunauyğunsuzluqları ilə ittiham edir, orijinal ifaların dəqiq tərcümələrini tələb edirlər. Əgər texniki qüsurlar nəzərə alınmasa, (kadrlardakı tərcüməsiz məsafələr, orijinal səslər) qohum sözlərin səs artikulyasiyasındakı peşəkar, emosional təqdimatı tamaşaçını narahat etmir. Məsələn, ahəngdar səslə, əsaslı pafosla söylənilən dinamik kadrlardakı getdik sözləri (ardımca, qo-qo ingiliscədə) tərcümədə filmin mahiyyətinə təsir etmir. Yetər ki, dublyaj olunan filmin ikili təsir bağışlayan orijinal səsləri batırılsın. Bu zaman dublyaj ustaları olan aktyorların novator xüsusiyyətləri, rejissor təfsirinin reallığı, peşəkarlığı aydın nəzərə çarpacaq, həmcinin dublyajın güclü bir sənət növü olduğunu sübut edəcəklər.
AzTV-nin dublyaj redaksiyasında səsləndirilən cizgi filmlərində mövcud olan absurd qəhrəmanların peşəkar ifası kiçiklərlə yanaşı, böyükləri də ekran qarşısına toplaya bilir. “Konan”, “Ağbəniz” və s. cizgi filmləri buna bariz misaldır. Ən əsası isə odur ki, doğma dilimizdə eşitdiyimiz bu səslərin sehri bizə nağıllardakı əlçatmaz qəhrəmanlıq taktikalarını, insanları bir-birinə doğmalaşdıran sevgi-məhəbbət, xeyirxahlıq hisslərini absurd formada da olsa yaşamağımıza imkan yaradır.

"Mədəniyyət"