"Bu adamlar nə qədər cəhd eləsələr də, ədəbiyyatda hadisə ola bilmədilər, onlar sadəcə bədbəxt hadisələrdir"

(Tənqid Həftəsi)

- Cavanşir bəy, tənqidin indiki durumu haqqında nə deyə bilərsiniz? Bu durumda tənqidçilərin üzərinə hansı məsuliyyət düşür?

- Bu gün ədəbi tənqid anlayışının özü yayğındır. Bunun əyani nümunəsi kimi ortada olan tənqidi əsərlərə və kimlərə tənqidçi deyilməsinə bir balaca diqqət yetirmək lazımdır. Ədəbi prosesdə canlanma bəzi adamların düşündüyü kimi sadəcə aranı qatmaqla, ortaya təhrikçi suallar və epizodlar qatmaqla yaranmır. Yaxud əksinə, yüz minlərlə tənqidçinin güc, enerji sərf edib kimdənsə yazıçı, şair yapmaq yönündə çabaları əvvəl-axır uğursuzluğa məhkumdur. Deməli, yazılan, meydana gələn əsərdən – bədii mətndən necə yazmaq, hansı dərərcədə obyektiv olmaqdan, daha çox – bədii mətnin dərin qatlarında gizlənən perspektivi görməkdən asılıdır. Bu mənada götürdükdə bizdə tənqidin indiki durumu çox ağlamalıdır. Hələ təxminən on il əvvəl "Tənqidin ölümü” məqaləsində bu tipli mətləblərə toxunmağa çalışmışdım. Aradan keçən illər ərzində ədəbi tənqid sahəsində vəziyyət bir az da ağırlaşdı. Məsələ tənqidçilərin sayının azlığında və ya çoxluğunda, yaxud tənqidin zaman-zaman yaranan bədii mətnlərə adekvat reaksiyasından da asılı deyildir. Məncə, bir şeyi qabaqcadan lazımı şərt kimi qəbul etmək lazımdır: tənqid sırf sosioloji mahiyyətdə deyil, onun yerinə yetirdiyi iş həm də adicə bədii mətnin yerinə yetirməli olduğu funksiyadan doğur. Məsələnin bütün məğzi və bu ğün insanları çaş-baş salan cəhətlər də məhz bu məqamdadır. Adətən deyirlər: tənqid söz haqqında sözdür. Yaxud: tənqid bədii əsərin təfəkkürüdür. Və sair və ilaxır. Həm də: tənqid nəğd olan ("nəğdi-ədəbi”) şeydir. Diqqətinizi belə bir mülahizəyə yönəltmək istərdim: ... sözün sehrindən, ovsunundan bol-bol dəm vuranlar çox zaman bədii əsərin "cismindən”, əski terminologiya ilə desək, "ləfz”indən, "surət”indən danışırlar, "məna” (məni) isə bu ətrafda gəzişmələrin içində itib-batır, əl dəyməmiş qalır. (Məsiağa Məhəmmədi. "Can – Sözdür, yaxud Sözün Canı” məqaləsi). Milli tənqidin keçdiyi yolu qiymətləndirərkən bu məqamı hökmən nəzərə almaq lazımdır. Ramiz Rövşənin şeirləri çap edilər-edilməz onların üstündə nə qədər şaxsey-vaxsey gedildi, saymasaq da, hər halda onlardan biri çoxlarının yadındadır. Gənc və perspektivli tənqidçi bu şeirləri özlüyündə təhlil edir və pik məqamına yetişəndə artıq özünü saxlaya bilmir: ay ata, məni niyə əkdin, ay ana, məni niyə doğdun... Vaqif Səmədoğlunun şeirləri üstündə nə qədər nağıllar, tənqid adına mənsur şeirlər yazılıb?!
Bəzi şəxslər tənqidin funksiyasından bəhs edərkən bütün diqqəti onun müəllimlik cəhətinə yönəldir. Bu da ən dolaşıq və səhv tendensiyalardan biridir. Bizdə sovet dövründən üzü bəri nə qədər makarenkolar yetişmiş, ancaq indi onların heç birinin istinad edilməli fikri qalmayıb. Dəhşətli olan budur.
Sonra. Tənqidçinin kimliyi onun bədii mətnə münasibətindən bəllənir. Müasir ədəbiyyatdan yazmaq hələ tənqidçi olmaq anlamına gəlmir. İndi müasir ədəbiyyatı necə deyərlər, hədəfə götürüb "qurdunu öldürən” adamların, qələm çalan fiqurların heç biri tənqidçi deyildir. "Yarımçıq əlyazma” romanı haqqında yazılan məqalələri bir yerə yığıb diqqət yeririn, onların böyük əksəriyyətində əsas cəhət nədir? – insanlar qızıl kimi fürsət əldə edibmiş kimi, darısqal resenziya məkanında öz biliklərini, lüğət, ensiklopediya, sorğu kitabından axıb gələn məlumatları nümayiş etdirir, oxucunu, özü də professional oxucunu xam bilib "paradiqma”, "mətn içində mətn”, "intertekst”... və sair bu qəbildən olan anlayışlar ətrafında heç zaman bitməyən uşaq nağıllarına başlayırlar. Yaxud, yaxın günlərdə, yenə də gənc və perspektivli filosoflardan biri Ruminin xalis postmodernist olmasından bəhs edən, ancaq qayəsi, şübhəsiz ki, özünə də bəlli olmayan predmetsiz bir yazı oxudum. Bir nəfər öz rəyində qeyd edirdi ki, insan axmaqlıqlarının həddi-hüdudu yoxmuş...

- Sizcə niyə hazırda ədəbi tənqidlə yazarlar sanki qarşı səngərlərdə vuruşurlar? Beləmi olmalıdır, yoxsa bizdəki situasiya anormaldır?

- Anormallıq haqqında yaxında mətbuatda, elə "kult.az” saytında ayamasız bir filosof bəhs etmişdi. Sözüm onda yox. Bu məqamla bağlı yalnız onu deyə bilərəm ki, yaxşı, orijinal yazmaq haqqında düşünmək bir şeydir, yaxşı yazı yazmaq tamam fərqli bir şey.
Situasiya şübhəsiz ki, anormaldır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, tənqid anlayışının özü, bir az da kəskin söyləsək "yazmaq” anlayışının özü belə aydın, konkret bir şey deyildir. Yəni, heç nə ifadə etmir. İndi qəribə bir dövrdür. Elə bil insanları cərəyana qoşublar, hamı üzr istəyirəm, ağzına gələni yazır və günü sabah, ədəbi evin kandarında durub (əvvəl bir az utancaq, sonra, sırtıqcasına) Nobel, bəd ayaqda prezident təqaüdünə növbəyə dayanır. Bilirsiniz, bəzi adamlar elə düşünür ki, keyfiyyətsiz mətnlər haqqında kəskin (elə bil uşaq başına çığırırsan, hər dəfə səsinin tonunu qaldırırsan və nəhayət damarların şişir) danışmaqla, onları R.Qaraca demişkən, sürütdəməklə problemlər anidən həll ediləcək və ədalət yerini tutacaq. Tənqidlə ədəbi prosesin münasibətini belə, bu şəkildə təsəvvür etmək cahillikdən başqa bir şey deyildir. Qəribəsi odur ki, bəzən ədəbi tənqid susmaqnan danışmağın yerini səhv salır. Hansı əsərlər haqqında danışmaq lazımdır, susur, hansılar barədə susmaq lazımdır durmadan, özü də amansızlıqla danışır. Pis, heç bir keyfiyyəti və məziyyəti olmayan əsərlər haqqında kəskin danışmağın özü nadanlıqdır. Yaxud, müəyyən məziyyəti olan, ədəbi prosesin gedişatını canlandıra bilən əsərlər haqqında mənasız esselər yazılır. Nəticədə oxucu da, müəllif də xəyal qırıqlığına uğrayır.
Sonra. İndi təkcə yazarlarla tənqidçilər qarşı səngərlərdə vuruşmurlar. Zövq, üslub və digər cəhətlərərə görə quruplara bölünmək normal hadisədir. Amma sanki qisas almaq naminə cəbhələşmə artıq cəmiyyətdə çox ciddi sosial ədalətsizliklərin olmasından xəbər verir. Həm də: son zamanlar, müşahidələrimə görə, humanitar təfəkkürə qarşı dəhşətli bir aqressivlik, aşağılayıcı münasibət var. Xaqanidə çörəklə bağlı bir şeir var: mən bir pələng ikən it olum, bir də sənin dalınca... Bir-birini söyən, şərləyən adamlar bunun fərqində deyillər. Bu məsələnin üstündə düşünmək əvəzinə kinini qələm yoldaşına çevirir, elə turyuklar göstərir ki, işi quran adamlar uğunub gedirlər: əşşi, mən demədim vurun başınızı yarın. Beş ildən artıqdır "Ədalət” qəzetində eyni adamlar kimlərisə söyürlər, bu qəzetin necə deyərlər həmin "raqatka atanları” bir düşünmürlər ki, artıq yaşlaşıblar, şeytan bu adamların ömrünü, gələcəyini, yazacağı əsərləri oğurlayıb. Yaxud səngərin o biri tərəfindəki mənasız və gic əsərləri ilə artıq dünyanı "fəth etmiş” şairciklər, nasirciklər ordusu ağızları sulana-sulana hər il təqaüd sevdası ilə daha dərin və sanballı əsərlər yazmaq eşqindən qırılırlar. Vəziyyət budur – kütləvi psixoz, mənəm-mənəmlik, heç kəsi bəyənməmək, yalnız özündən danışmaq, özünü ədəbi evin daşına-divarına hörmək eşqi... Nadanlıq, cəhalət, bir də - ən əsası kütləvi psixoz!

- Özünüz dediyiniz kimi sükutu pozmaq qərarına gəlmisiniz. Niyə bir müddət susdunuz?

- Mənə elə gəlir ki, təqdim edilən mətndə "sükütu pozmaq” ifadəsi düzgün anlaşılmamışdır. Bəzən susmaq yazmağın ən əlverişli və ən yaxşı formasıdır. Əli Kərim haqqında yazmaq, mənə elə gəlir ki, həm də müasir ədəbi prosesin problemlərini, yaxud müasir ədəbi prosesə şamil edilən filoloji mətləbləri çözmək anlamındadır. Yaxud Məhəmməd Füzuli və ya Nəsimi haqqında elə yazmaq olar ki, təqdim edilən filoloji mətndə çağdaş ədəbi və filoloji proseslərin ehtiyacları da ehtiva edilsin. Mətni oxumaq və ona yanaşmaqdan çox şey asılıdır. Füzuli haqqında bəlkə hər gün dissertasiyalar, məqalələr, traktatlar yazılır, kitablar bağlanır, ancaq səbrlə onların hamısını nəzərdən keçirəndə kədərli bir mənzərə yaranır: elə bil ki, bunların hamısını bir adam yazıb. Söhbət dissertasiya sexlərindən, bir adamın on adama kitab yazmasından getmir, məsələ bədii və filoloji təfəkkürün atrofiyaya uğramasından gedir. Vaxtilə Füzuli haqqında bir elmi kitab əlimə keşmişdi. Müəllif yanaşma üsulunun mürəkkəbliyindən, tətbiq etdiyi metodun əlifbasından cahil ürəkaçıqlığı ilə elə danışırdı ki, deyirdin bunları izah etsə, dünyada bütün problemlər həll ediləcək. Əlifba mərhələsi qurtardı, Füzuliyə çatanda qələminin mürəkkəbi qəfildən qurudu, hər şeyi əsl dəliqanlı kimi kənara atıb Füzuli mətnini ən qart üsullarla izah etməyə girişdi.
Yar rəhm etdi məgər dideyi-giryanımıza?
Əlbəttə, rəhm etdi...

- Yazarlar nə qədər "cəbhə"lərə bölünsələr də, yenə heç olmasa kiçik qruplarda olsa belə, bir araya gələ bilirlər. Sizcə, ortada olan 4-5 tənqidçimiz niyə bir araya gələ bilmir?

- Mən əksini düşünürəm. Tənqidçilər nə qədər az görüşsələr də (onların sayı az olduğundan bu böyük şəhərdə rastlaşmaq imkanı şübhəsiz ki, azdır) fikirləri tez-tez görüşür. Çox zaman bir nöqtəyə vurmasalar da, fəaliyyətlərinin nəticəsi faydalıdır. Biz, yazarlardan fərqli olaraq bir-birimizi təhqir etmirik. Aramızda nə qədər ayrılıq, inciklik olsa belə, rastlaşanda görüşə bilirik. Fürsət düşmüşkən, mən onlardan hər birinin, elə özümün də əyər-əskiklərini sadalaya bilərəm. Ancaq hər şeydən qabaq bunu deməyə ehtiyac var ki, tənqidin özünə münasibət çox anormaldır. Adətən əsərlərindən yazılmayan müəlliflər dünən dalaşsalar da, vaxt tapıb xorla deyirlər ki: tənqid yoxdur. Tənqidi məqalə yazılan kimi "Ədalət”in, yaxud başqa bir qəzetin, lap olsun "Alatoran”ın raqatka atanlarından biri keçir snayperin arxasına. Belə vursam, deyəcəklər zalımdır, yox, əgər belə vursam, əhsən deyəcəklər....
Söhbət tənqidçilərin məziyyətlərindən düşdü. Tehram Əlişanoğlunun fəaliyyəti göz qabağındadır. Uzun illər boyu ədəbi gedişatı vicdanla izləyib, öz imkanları daxilində obyektiv və maraqlı yazılar yazıb. Firkimcə, "Otel otağında bir ömür” məqaləsi ən mükəmməl məqaləsi sayıla bilər. Bəzən, yox, vaxtaşırı olaraq düşündüyünü adekvat şəkildə (mən dil planını nəzərdə tuturam) ifadə edə bilmir. Hərdən o qədər proqnoz verir ki, xoşbəxtlikdən hamısı düz çıxır.
Əsəd Cahangirin potensialı böyükdür. Erudisiyası, elmi təfəkkürünün masştabı heyrət ediləcək dərəcədə genişdir. Ancaq çox zaman strateji maraqlarını cari problemlərinə qurban verir. Əlisəftər müəllim gözəl kino tənqidçisidir. Aydın Talıbzadə çox geniş potenisalının müqabilində bəzən çox böyük problemləri kiçildir, kiçikləri isə böyüdür.
Aydın Xan – tənqidçi deyildir. Kulturoloqdur.
Bəzən Qanturalını da tənqidçi kimi qələmə verirlər. Məncə o, jurnalistdir. İki cümlə ilə hökm verməyin dəhşətli dərəcədə böyük ustasıdır. Heyf ki, zamanında doğulmayıb.

- Müstəqillik dövründə - son 17 ildə yaranan ədəbi mətnlərə baxdıqda nə düşünürsünüz? Bir tənqidçi kimi, bu 17 ilin ədəbiyyatımıza hansı imzaları, əsərləri qazandırdığını deyə bilərsiz?

- Fikrimcə, 17 il ərzində Azərbaycan ədəbi prosesi özünəməxsus bir yol keçib və onun inkişafı bir sıra imzalarla əlamətdardır. Salam, Xanəmir, Qulu Ağsəs, Mübariz Cəfərli, İlham Qəhrəman, Yaşar, Zahir Əzəmət, Etimad Başkeçid, Rüstəm Kamal, Qurban, Fəxri Uğurlu, Nərgiz Cabbarlı, Cavidan, Rəbiqə, Jalə, Sevinc .... Bu siyahı şübhəsiz ki, tam deyil.

- "Nəsr- ədəbiyyatın lokomotividir" fikrinə münasibətiniz? Niyə Azərbaycanda əksəriyyət şeir yazmağa meyillidir?

- Nəsr ədəbiyyatın lokomotividirmi? Mən bunu təsəvvür edə bilmirəm. Bizdə doğrudan da bir "şeir yazmaq xəstəliyi” var. Tanıdığım adamların içində bircə Mübariz Cəfərlidir ki, heç zaman şeirə qurşanmayacağına əminəm. Öldürsən, yazmaz. Mənim müşahidələrimə görə, bizdə şeir həm də özünüaldatma vasitəsidir. Həbdir. Nasirlərin əksəriyyəti qocalanda şeir yazır. Bir sözlə, hamı şeirə dönür. Məncə, bu psixoloji halətin izahı bizim xarakterimizdə və yazıya münasibətimizdədir. Adətən yaxşı şeiri pisdən fərqləndirə bilməyəndə, insanlar şeir xəstəliyinə tutulur. El arasında "qəzəl oxuma” ifadəsi var. Ancaq, qəribədir, insanlar nə qədər şeirə qurşansalar da, ona qarşı el içində münasibət ironiyadan xali deyildir. Hamı yazır və yazdığını gizlədir.

- Son yazınız ("Azərbaycan ədəbiyyatında nə baş verir") geniş müzakirə olundu. "Proloq"da Qan Turalı sizə cavab da yazdı. O yazıda səslənən fikirlərə münasibətiniz necədir?

- Məqalədə deyildiyi kimi, bu yazının üzərində uzun müddət düşünsəm də, yazılması tam təsadüfdən alındı. Onun respublikamızda ənənəvi kitab bayramına təsadüf etməsi deməzdim ki, təsadüfdür. Məqalənin giriş hissəsinə diqqət yetirin. "Ocaqbaşı” obrazı birdən camalını göstərdi mənə və qərara aldım ki, "Ədəbi prosesin dolanbacları, yaxud heç nədən hay-küy” məqaləsindən sonra "Azərbaycan ədəbiyyatında nə baş verir?” yazısını sadəcə yazmamaq olmaz. Ancaq yazı qəzetdə ixtisara uğradı və mən onu portallara təqdim etdim. Gördüyünüz kimi müəyyən müzakirələr oldu. Qanturalının cavabı gözlənilən idi, hətta yazı çap edilən sayda R.Qaracanın gizli cavabı da... Bu artıq bir şərhçinin dediyi kimi, onlar möhkəm çaşqınlıq (təlaş... "Dağılan Tifaq” əsərini yada salın) içindədirlər və nə danışdıqlarının da fərqində deyillər. Qanturalı Əli Kərim haqqında kitabdan bəhs edərkən (əgər belə demək olarsa) yazır ki, Cavanşir o zaman həqiqəti müdafiə edir ki, onun buna ehtiyacı olmasın. Qanturalı hökm verir, bir cümlə ilə. Ondan fərqli olaraq Əli Kərim haqqında mən kitab yazmışam. Sırf filoloji aspektdə. Bu kitabdan sonra "Filoloji fantaziya” (Ramiz Rövşən yaradıcılığı poetik sistem kimi) kitabım çap edilib. Qanturalının fikrincə Əli Kərimdən sonra onun topuğundan gələn bir şair haqqında yazmaq... gerisini özünüz düşünün. Sizcə, belə bir qələmçinin rabitəsiz və məntiqsiz fikirlərini ciddiyə almağa dəyərmi? Mənim günümə bax, hər dəfə nəsə yazanda Qanturalıdan soruşmalıyam ki, zəhmət olmasa, topuğ məsələsinə bax. Sabir Rüstəmxanlı haqqında da kitabım nəşr edilib. Bu deyəsən Qanturalının və xüsusən də Rasimin yadından çıxıb. Sonra, "Azərbaycan komediyasının poetikası” monoqrafiyası nəşr edilib. Axundovdan, Mirzə Cəlildən, Nəcəf bəy Vəzirovdan... yazmışam. "Elçin haqqında 56 söz” kitabını qardaşımla birlikdə yazmışam. Əkrəm Əylisli haqqında məqaləm var. Yusif Səmədoğlu və Anarın yaradıcılığından bəhs edən yazılar da yazmışam. Ancaq bu o demək deyil ki, məsələn Anarın "Otel odası”ndan yazan kimi onun əsgərinə çevrilirsən. Aqil Abbasın "Dolu” romanı haqqında yazmışam, ancaq onlardan fərqli olaraq "Ədalət”in raqatkaçısı olmamışam. Mən həmişə deyirəm: bu adamlar nə qədər cəhd eləsələr də, ədəbiyyatda hadisə ola bilmədilər, onlar sadəcə bədbəxt hadisələrdir. Sürət Hüseynov və Elçin Əfəndiyev məsələsinə gəlincə, bu insanlarla probleminiz varsa, buyurun gedin, həll edin. Ancaq bu adlar mənim yazdığım məqalələrin çox az bir hissəsinin mövzusudur. Sonra. Elnur Astanbəylinin şairliyini sübut eləmək üçün onları mənim yazılarımla müqayisə edir. Yaxşı şeir özü-özünü tanıdır, müqayisələr aparılmadan. Ürəyində şübhə toxumu qalmasaydı, elə Elnurun özcə mətnlərindən danışmaq bəs edərdi. Mən indi sənə öz yazılarımın məziyyətlərindən danışan deyiləm ki.
Deyəsən, Qanturalı haqqında həddindən artıq danışdım. Bütün bu yazılarla tanış olmaq üçün hər bir şəxs qayidish.azeriblog.com ünvanına müraciət edə bilər. Ən son yazım Ramiz Rövşən haqqındadır.

- Sizcə, şair və yazıçıların nəzəri bilgiləri olmalıdırmı? Yoxsa yalnız "ilhamın şotuna" yazmalıdır?

- Şairin və yazıçının geniş mütalisəsi olmalıdır. Sözün dərinliyini bilməlidir. Onun sözünün içində sizin dediyiniz hər şey, o cümlədən nəzəri bilik də ehtiva olunur. Dünyada hər şey ilkin olaraq bədii mətnlərdə kəşf edilib. İlham məsələsinə təəssüf ki, bizdə geniş yayılan anlamda baxmaq olmaz. M.Məhəmmədinin İlham Qəhrəmanın son kitabına yazdığı redaktor sözündə bu barədə ətraflı bəhs edilmişdir. O yazıda sizin verdiyiniz sualla bağlı dəyərli müşahidələr var. Fürsət düşən kimi kult.az-da yayımlamaq pis olmazdı.

- Ümumən, indiki durumundan baxdıqda, ədəbiyyatımızın gələcəyi haqqında nə düşünürsünüz?

- Ədəbiyyatın durumu cəmiyyətin durumundan ayrı deyildir.
Bu sualı mənə gələn il kitab bayramında bir də verərsiniz. Çox xahiş edirəm.

Söhbətləşdi: Zahir Əzəmət