Əli bəy Hüseynzadə və Türk dünyası
- 28.04.2014
- 0 Şərh
- 1994 Baxış
Əli bəy
Hüseynzadə və Türk dünyası
Ədəbiyyatda cığır açaraq sayılıb-seçilən insanları ardınca aparmaq hər
sənətkara nəsib olan xoşbətlik deyil. Bu xoşbəxtlik Əli bəy Hüseynzadədən yan
ötməmişdir. O, üç təməldən qaynaqlanaraq Şərq və Qərb qovşağında duran böyük
sənətkarlardandır. Əli bəyin açdığı yolda üç cığır birləşir: türkləşmək,
islamlaşmaq və avropalaşmaq.
Müasirlik
sənətkarın, mövzusundan asılı olmayaraq, bütün əsərlərinin bünövrəsini təşkil
edir. Sanki Əli bəy bütün əsərlərini müasirliyin simvolu olan qırmızı rənglə
boyayıb.
Sənətkar islamçılıq ideyalarını hər əsərdə bir formada təqdim edir. Forma müxtəlifliklərinə baxmayaraq, bu mövzuda olan bütün əsərlərin ideyasında eyni suallar dayanır: "Əsl islam nədir?" "İslamın həqiqi vəziyyəti necədir?"
Əli bəy
əsərlərində islamçılığı dəstəkləməklə yanaşı, Şərq kontekstinə söykənərək
klassik ənənələrdən bəhrələnib. Klassik əsərlərin özəyini təşkil edən təsəvvüf
ədəbiyyatından istifadə, dini mülahizələrdən çıxış etmək, klassik dastan və
poemalardan bəhrələnmək sənətkarın yüksək dünyagörüşü və biliyə sahib
olmasından xəbər verir.
Ədibin hər bir əsərində türkçülük
ideyaları müxtəlif şəkildə öz təzahürünü tapıb. Hər əsərində biz bu ideyaları
tapa bilərik; ya zərrə, ya da ümman qədər... Əli bəyin fikirlərinin hər zərrəsi
belə bir ümman dərinliyində olduğu üçün hər cümlənin dibinə baş vurmaq
lazımdır. Əli bəyin türkçülük ideyalarından danışarkən adlarına görə diqqətdən
kənar qalan bir çox məqaləsi var ki, hər
birindən türkçülük ətri gəlir. Sadəcə bu ətri duymaq üçün hissiyyat tələb
olunur.
"Kuhi-Qaf və Simurğ” adlı məqaləsinə
ilk öncə səthi nəzər yetirsək, burada Qafqaz xalqlarından bəhs edildiyini görə
bilərik. Bu əsərdə Əli bəy klassik nəsrdən ustalıqla bəhrələnərək Simurğu
simvol olaraq götürmüşdür. Simurğ
"Məntiq-üt-teyr” adlı nəsr əsərinin obrazıdır. "Məntiq-üt-teyr” fəlsəfi
əsərini ilk dəfə İbn Sina yazsa da, ondan sonra bu mövzuda yazanların sayı
çoxalmışdır. Ondan sonra yazılanların hamısı orijinal əsərin tərcüməsi hesab
olunsa da, hər müəllif öz yaradıcılıq üslubundan çıxış edərək əsərə yeniliklər
gətirmişdir. Əli bəy Hüseynzadənin bəhrələndiyi həmin tərcümələrdən biri hesab
olunan Fəridəddin Əttarın "Məntiq-üt-teyr” əsəridir.
Onun "Siyasəti-Fürusət” əsərində gətirdiyi bir sitatdan aydın olur ki,
müəllif Fəridəddin Əttarın əsəri ilə tanışdır. Əli bəyin türkçülükdən bəhs edən
hər iki əsərində klassik nəsrdən istifadəsi heç də təsadüfi deyil. Si- otuz,
murğ isə quş deməkdir. "Məntiq-ül-teyr” əsərində müxtəlif dillərdə danışan
quşlar bir-birilərini anlamaları üçün Hüt-hüt quşunun məsləhəti ilə Simurğun
yanına gedirlər. Simurğun yanına quşlardan yalnız otuzu çata bilir. Bu əsərin
ideya xətti nəfslə bağlı mübarizəyə söykənir. Əli bəy isə məharətlə bu əsərin
mövzusundan çıxış edərək müxtəlif məkanlarda yaşayan, müxtəlif dillərdə danışan
türkləri mərkəzi Qafqaz olmaqla bir yerə toplaşmağa çağırır. Əli bəyin: -"Lakin
ümum Rusiya ölkəsində hürriyyət sayəsində bir millət tərəqqiyə başlayır ki,
onun dili Türkiyə və İran xalqına biganə deyildir. Bu millət Kazandan, Ufadan
Səmərqəndə, Məvarayi-Baykaldan Krıma qədər müntəşir olan türk və tatar
əqvamıdır”, - deyərək bu selin məcrasını Qafqaz bərzəxində görür. Əli bəy buna
bütün qəlbi ilə inanırdı. O inanırdı ki,
Qafqaz hürriyyət yolunda mühüm rol oynayacaq, bu rolların ən böyüyü isə
Qafqaz və Azərbaycan türklərinə aid olacaqdır.
"Məcnun və Leylayi-İslam” adlı bədii-fəlsəfi düşüncələrdə ədib qələminin
gücüylə bütün fikirlərini bir araya gətirib. Sənətkar bu yazıda mistika,
alleqoriya və simvoldan istifadə edib.
Əsərdə başında ay-ulduzlu qırmızı örpək, əynində yaşıl paltar olan
İslam qızı işıq halında peyda olaraq özünü həkimə müayinə etdirir. Müəllif bu
qızı İslam dünyası kimi təsvir edərək, türklərin yerinin onun başında olduğunu
qeyd edir: "Cümsümə denilən baş kasası üzamının qaidəsində tam ortada bir yer
var ki, ona avropalılar "Sərci türki”, yəni "türk əgəri” derlər. ... müayinə
edərkən bunun "türk əgəri” olmayub, "türk taxtı” olduğunu kəşf etdim”. Əsərdə
ən maraqlı məqam "İslam qızı”nın rentgendə müayinəsidir. Rentgen şəklində
yüz başlı əjdaha görünür. Əli bəy burada
da klassik ədəbiyyatdan - Zöhhak haqqında əfsanədən istifadə edir. Ədib bu
əjdahaları İran istibdadı kimi verərək deyir ki, Osmanlı türkləri qədimdən bir
din və məzhəbdə olsa da, İran mollaları yeni məzhəb axtarışındadırlar.
Əli bəyin sənətkarlığı onda idi ki, Türk dünyası ilə bağlı tək öz
düşüncələrini vermirdi, o həm də dünya ədəbiyyatında yazıçıların türklərə qarşı
olan münasibətini işıqlandırırdı. "Qərbin
iki dastanında türk” adlı yazısında dünya ədəbiyyatında türklərə qarşı
formalaşmış iki münasibət - həm mənfi, həm müsbət fikirləri qələmə alır.
Müəllif bunun üçün əla vasitə seçərək, eyni dövrdə yaşamış iki müəllifin
müxtəlif qütblərdə dayanan əsərlərini verir. Torkvado Tassonun "Qurtarılmış
Qüds”, Kamoensin "Luziada” əsərlərindən bəhs etməmişdən əvvəl Əli bəy onlar
haqqında qeydlər edir. Onların hər ikisinin də oxşar xüsusiyyətlərini, şiddətli
islam əleyhdarları olmasını göstərəndən sonra fərqli cəhətləri bir-bir yazaraq
faktlar göstərir. Əli bəy onları müqayisə edərək qeyd edir ki, Tasso təsəvvüfə
- mistismə meyl etdiyi üçün islamı daha yaxşı anlayırdı. Deməli, Əli bəy
islamın dərki üçün təsəvvüf yoluna üstünlük verir. Müəllif Kameonsunun türklərə
qarşı olan nifrətini əsərindən sitatlar gətirərək göstərir. Xristianları
birləşib türklərə hücum etməyə səsləyən Kameons əsərində türkü "qəddar”,
"vəhşi” , "barbar” epitetləri ilə birgə
işlədir. Onuncu fəsildə türkləri "rum” adlandırdığını qeyd edən ədib "bir türk
bu əsəri sinirlənmədən mütaliə edəməz” qənaətinə gəlir. Əli bəy Tassonun isə
bunun əksi olaraq, türkləri təqdir etdiyini, türk yazıçısı Ömər Seyfəddinin də
onu sevə-sevə oxuduğunu fəxrlə qələmə alır.
Əli
bəy Hüseynzadə "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?” əsəri ilə özünün türkçülük ideyalarını bütünlüklə
ortaya qoymuşdur. Ədib: - "Türklüklə iftixar etdikləri halda türkün kim və
kimlərdən ibarət bulunduğunu bilməyən nə qədər türk mühərriklərimiz vardır!” -
deyərək ustalıqla türk xalqlarını tarixə, etnoqrafiyaya, məkana, mədəniyyətə,
adlarının mənşəyinə, dininə görə araşdıraraq onlar haqqında mülahizələrini
yürütmüşdür.
Əli
bəy Hüseynzadə öz fikirlərini mətbuat vasitəsilə yaymağa çalışırdı. "Kaspi"
qəzetində dərc etdiyi "Gənc türkçülük nədir?" adlı məqaləsi ilə türk
tənzimat hərəkatından bəhs edir. Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə milyonçu Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin maliyyəsi ilə "Həyat" qəzetinin nəşrinə başlaması
ona türkçülük ideyalarının təbliğatı
yolunda irəliləməyə kömək edir. Əli bəy Hüseynzadə ilə çiyin-çiyinə
çalışan Ağaoğlu da ona bu yolda dəstək olur. Təsadüfi deyil ki, 1919-cu ildə
türk xalqlarının təqib olunduğu bir vaxtda hər iki ziyalı İstanbulda birgə həbsə düşür. Buna baxmayaraq, Əli bəy öz fikrindən
dönmür. Hətta məhkəmə sədri Əli bəy Hüseynzadədən "Siz şiəsiniz, elə deyilmi?”
– soruşduqda o, vüqarla "Xeyr, Azərbaycan türküyəm” – cavabını verir.
"Füyuzat” jurnalı isə Əli bəyin ideyalarının qarşısında böyük üfüqlər
açdı. Sanki bu jurnal onun fikirlər, ideyalar meydanı idi. Türkçülüyün
qüdrətini, islamçılığın həqiqətini, müasirliyin isə inkişafını "Füyuzat”la
yaydı. O, qısa zaman kəsiyində "Füyuzat” ilə böyük bir məktəbin əsasını qoydu. Elə
bir məktəb ki, bu məktəbin yetirmələri Azərbaycan Cümhuriyyətini qurdular.
Son
olaraq deyə bilərəm ki, bütün Türk dünyası Əli bəyin əsərlərində canlanır. Bu canlanma vahid bir Vətəndə baş verir. Adı da
"Turan”!!!
Gülnar Axundova