"Bizdə tənqidçilər var, amma onların fəaliyyəti bədii prosesin obyektiv mənzərəsini göstərmir"

(Tənqid Həftəsi)

- Əsəd bəy, bu gün dəbdə olan mövzulardan biri ədəbi tənqidin yoxluğu məsələsidir. Tanınmış bir tənqidçi kimi bu məsələyə münasibətiniz necədir?
- Mən heç vaxt düşünməmişəm ki, bizdə ədəbi tənqid var, ya yox, sadəcə, yazılarımı yazmışam. Amma elə ki, son iki ildə özüm üçün də gözlənilmədən iki poema yazdım, tənqidimizin gücsüzlüyünü bir müəllif kimi mən də gördüm.
- Bəlkə poemalarınız tənqidçiləri qane etmir?
- Deməzdim. Çoxsaylı qələm adamları və hətta tanımadığım oxuculardan, xüsusən də "Namaz” adlı ikinci poema haqqında müsbət rəylər eşidirəm. Poemanı ingilis dilinə tərcümə etdirib Amerikaya göndərmişəm, orada da bəyəniblər, dərc etmək istəyirlər. Amma bəyənməsəydilər də, bu, bir müəllif kimi fikrimi dəyişməyəcəkdi. Çünki bədii mətni ən yaxşı başa düşən onun müəllifidir.
- Demək belə çıxır ki, bu gün bizdə tənqidçi yoxdur.
- İsa əleyhissəlamın sözü olmasın, bunu mən demədim. Bizdə tənqidçilər var, amma onların fəaliyyəti bədii prosesin obyektiv mənzərəsini göstərmir.
- Sizcə, niyə?
- Səbəblər çoxdur. Birincisi, obyektiv səbəblərdir, yaxşı tənqidçi üçün tələb olunan savad və istedad çatışmır. Subyektiv səbəblər də var: dostbazlıq, regionçuluq, cəsarətsizlik, özünü ədəbiyyatdan çox sevmək kimi mənasız eqoizm və sair...
-  Amma bir qədər əvvəl müsahibələrinizdən birində həmkarınız Vaqif Yusiflini bir tənqidçi kimi təqdir etmişdiniz. Hətta onun şəklini baş redaktoru olduğunuz "Körpü” dərgisinin son sayının üz qabığına çıxarmısınız.
- Məncə, Vaqif müəllimin yazıları çağdaş dünya ədəbiyyatının patriarxları olan Levi-Stross, Yuliya Kristeva, Lotman, Rolan Bart, Jak Derrida, Mişel Fuko, Umberto Eko kimi strukturalist, poststrukturalist, dekonstruktivist və postmodernistlərin ədəbi tənqidi və nəzəri-filoloji fikrə gətirdikləri nailiyətləri özündə əks etdirmir. 60-cı illərdən sonrakı ədəbi-nəzəri və bədii fikrin inkişafını isə bunlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu sıraya Delez, Liotar, Qvattari, Hassan, Kristin Bruk Rouz, Janet, İlin, Andreyev, Zatonski, Kornev, Dugin, Adelgeym və digər iknici və üçüncü liqa adları da əlavə etmək olar. Amma bu, Vaqif müəllimin ədəbi-tənqidi fəaliyyətinin əhəmiyyətini inkar etmir. O, xalis Azərbaycan ədəbi-bədii təfəkkürü üzərində yetişib formalaşmış, ən milli tənqidçimizdir. Məncə, Azərbaycanda ikinci belə  tənqidçi olmayıb. Çünki ona qədərkilər  – Mehdi Hüseyndən tutmuş ta Vaqif müəllimin özünə qədər daha çox sosrealizm kanonlarına köklənmişdilər. Vaqif müəllimdən sonrakıların təfəkküründə yenə də "özgə” amillər üstünlük təşkil edir. Bu baxımdan Vaqif müəllimin fəaliyyəti 60-cı illərdən sonra başlayan milliləşmə prosesinin ədəbi-tənqidi fikirdəki zəruri təzahürüdür, xatırlatdığım iki mərhələ arasında körpüdür. Bundan başqa o, bədii mətnə münasibətdə obyektivdir, ədəbi prosesi ardıcıl olaraq izləyir, məhsuldardır. Bütün bunlar və bu günlərdə 60 yaşının tamam olması onun şəklinin hər hansı bir ədəbiyyat dərgisi, xüsusən də "Körpü” kimi ədəbi-tənqid dərgisinin üz qabığına çıxarılmasına kifayət qədər ciddi əsas verir.
- Amma, məsələn, mən tənqidin milliləşməsi baxımından Kamil Vəli Nərimanoğlunun adını  çəkərdim. Çünki tutaq ki, poeziyada milliləşmənin əsas nümayəndələrindən biri Ramiz Rövşən idisə, onun haqqında ən çox yazan Kamil Vəli idi.
- Biz bəzən dilçi, ədəbiyyat tarixçisi və nəzəriyyəçisi, hətta  qəzet publisistini də  ucdantutma tənqidçi adlandırırıq. Kamil Vəli ciddi xidmətləri olan ədəbi dil tarixçisidir, sadəcə ədəbi-tənqidi yazılar da yazıb. Bu mənada inkarolunmaz türkoloji xidmətləri olan Nizami Cəfərov, yaxud nəzəriyyəçi Nizaməddin Şəmsizadə də eyni kateqoriyaya mənsubdurlar. Tənqidçi ədəbi prosesin içində olmalı, bədii mətnlərin yaranması prosesinin nəinki canlı şahidi, hətta iştirakçısına çevrilməlidir ki, bunun ağırlığına hər adam dözə bilmir. Bu yöndən, məncə, Vaqif Yusiflidən başqa daha iki nəfər professional və ardıcıl ədəbi tənqidlə məşğuldur – Tehran Əlişanoğlu və Cavanşir Yusifli.
- Amma vaxtilə Tehran Əlişanoğlu ilə mətbuatda atışırdınız.
- Əvvəla, tənqidçilərin ciddi ədəbi mətləblər əsasında atışmasında qeyri-normal heç nə yoxdur. Pis onda olardı ki, atışmalar olmayaydı. Daha pisi isə odur ki, professional rəqabəti düşmənçilik səviyyəsinə endirir, ziyalı etikası və ədalət çərçivəsində aparmırlar. İkincisi isə bu atışmaların səbəkarı bir qayda olaraq Tehran Əlişanoğlu olub və olmaqda da davam edir. Nəyəsə görə, o bütün fəaliyyətini mənə alternativlik üstündə qurur. Məsələn, onun baş redaktorluq etdiyi "Tənqid.Net” ədəbi-tənqid dərgisinin ilk sayı "Körpü”nün üçüncü sayı ilə eyni  vaxtda çıxıb və mətbuatı izləyən hər kəs də bunu bilir. O isə yeri gəldi-gəlmədi "Tənqid.Net”i Azərbaycanın ilk ədəbi-tənqid dərgisi elan edir.
- "Tənqid. Net”in səviyyəsi sizi qane edir?
- Səviyyə var, amma Tehranın özü üçün səciyyəvi olan bir xüsusiyyət dərgidən də yan keçmir  – qeyri-funksionallıq. Bu dərginin ədəbi mühitə və prosesə təsir gücü yox dərəcəsindədir, Kantın dili ilə desək, "özündəşey”dir.
-  Bəs səncə, ümimən tənqidimiz necə, öz funksiyasını yerinə yetirirmi?
- Baxır hansı tənqidçi, yaxud ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir tənqidçinin hansı yazısı. Öz funksiyasını yerinə yetirən və yetirməyən tənqidçilər və yazılar var.
- Əgər konkert olaraq sizin üzərinizə gəlsək...
- Mənim özüm haqqında danışmağım əcayib səslənə bilər.
- Mərhum tənqidçi Qulu Xəlilovun kitablarından biri belə adlanır: "Tənqidçilik çətin peşədir”. Nə çətinlikləriniz var?
- Yaradıcılıq ümumən çətindir. Yaradıcı adam cəmiyyətin ala qarğasıdır. Bəzən ən yaxın adamları belə onu düz başa düşmürlər. Yaradıcı adam həmişə əprimiş doqmalara qarşı çıxır ki, bu da cəmiyyətlə onun arasında qaçılmaz konfliktlər yaradır. Bu, sosial, siyasi, milli, dini və sair yönlərdən ola bilər. Hər gün internetdə hansısa yazıçının həbs edilməsi ilə bağlı məlumat dərc olunur. Rusiyada Eduard Limonovun məhkəmə haqq-hesabları kəsilmək bilmir, müsəlman dünyası böyükləri Salman Rüşdinin ölüm fitvasını hələ də ləğv etməyib. Yaradıcılığın azad təbiətindən gələn bu çətinliklərin üstünə spesifik olaraq tənqidlə bağlı çətinliklər də əlavə olunur: tənqidçiyə həm də özününkülər – yaz-pozu adamları da hücuma keçirlər. Çünki ədəbi tənqid müxalifətin müxalifətidir.
- Sizcə, bəzi yazarların tənqidə  dözümsüzlüyü nədən irəli gəlir?
-   Özünə arxayın olmamaqdan. Mənim də bədii yazılarım haqqında tənqidi, hətta təhqir çalarlı yazılar dərc olunub. Amma mən heç vaxt küçədə döyülən uşaq ata-anasının üstünə qaçan kimi ədəbiyyat böyüklərinin yanına şikayətə qaçmamışam.
- Yəqin ki, son tənqid hədəflərinizdən olan Səlim Babullaoğlu, Elçin Hüseynbəyli və digərlərinin tənqidlərinizə qarşı reaksiyalarınızdan danışırsınız.
- Daha dəqiq desək, dözümsüzlüyündən. Bu isə onların həm də bir ziyalı kimi səviyyələrini ortaya qoyur. Bu yaxınlarda "Ədalət" qəzetində Hüseynbəylinin dram adı ilə dərc etdirdiyi yazıları haqqında ciddi arqumentlərə söykənən məqaləm işıq üzü gördü. Təsəvvür edin ki, "dramaturq” Sofoklun məşhur faciəsinin qəhrəmanı Antiqonanın adını belə bilmir, Angemona yazır, yaxud remarka ilə dialoqu bir-birinə qatır və yaxud, tutaq ki, "şəhid olub, ölüb” yazır ki, bu da onun Azərbaycan dilindəki ən ümumişlək sözlərin belə, mənalarını aydın dərk etmədiyini sübut edir. Belə birisinin özünə arxayın olmaması, tənqidi yazıdan oddan qorxan kimi qorxması, əlbəttə ki, məntiqidir. Çünki bütün saxta hay-küy kampaniyasının əksinə olaraq, tənqid onun əsl səviyyəsini üzə çıxarır.
- Bu yaxınlarda Sizinlə Elçin Hüseynbəyli, Səlim Babullaoğlu, Bəsti Əlibəyli və Aydın Xan arasında olan insidentə aydınlıq gətirə bilərsinizmi. "Kultaz” mədəniyyət portalının verdiyi açıqlamaya görə, hətta bu məsələ Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin iclasında müzakirə olunmağa qədər gedib çıxıb.
- İclas birlikdaxili məsələdir və bu barədə danışmaq təşkilat prinsiplərinə ziddir. Bircə şeyi deyə bilərəm ki, iclas üzvlərinin çıxardığı ədalətli qərar nəticəsində əleyhdarlarım pərt vəziyyətdə qaldı və əlləri ətəklərindən uzun getdilər.
- Bəs onları bir yazar olaraq necə qəbul edirsiz?
- Səlim Babullaoğlu şair kimi axtarışdadır, amma hələ epiqonçuluqdan çıxmayıb, halbuki otuz yaçını keçmiş adam bu mərhələni çoxdan arxada qoymalıydı. Tərcüməçi kimi ciddi dil problemləri var, esseist kimi Avropa yazarlarının pozasını almağa çalışır. İyirminci əsr dünya ədəbiyyatından məlumatlı olduğu görünsə də, bu əksərən fundamental bilgilərlə cəciyyələnməyib səthi xarakter daşıyır, milli ədəbi gələnəklərə daiq təsəvvürlərini isə dərinləşdirməyə ciddi ehtiyacı var. Müxtəlif səciyyəli çoxsaylı tədbirlərin təşkilatçısı kimi onu bir şərtlə təqdir etmək olar ki, ədəbiyyata şəxsi rakursdan yanaşmanı bir kənara qoysun.
Elçin Hüseynbəyli orta səviyyəli hekayələr yazıb, romançı kimi uğursuz, dramaturq kimi isə gülüncdür. Onun hekayələrinin orijinal nümunələrini Mirzə Cəlil, Əziz Nesin, Andrey Platonov, Nodar Dumbadze, Qoderzi Çoxeli və başqalarından oxumuşuq. Roman adı ilə təqdim etdikləri bəzən aşıq-aşkar kopirovka təsiri bağışlayır. Pyes  adı ilə təqdim etdikləri zəlf təbdillərdir. O, olsa-olsa publisistdir.
Bəsti Əlibəyli tənqidçi yox, ədəbi publisistdir, ən yaxşı halda resenzentdir ki, bu da tənqidin ən primitiv səviyyəsidir. O, ümumən tənqidçi olmaq üçün çox piyadadır. Çünki hətta Azərbaycan ədəbiyyatı miqyasında belə, minimum filoloji bilgiləri yoxdur, dünya ədəbi-bədii prosesindən ümumən bixəbərdir, hətta əməkdaşı olduğu "Azərbaycan” dərgisini belə izləmir. Yazdıqları bir qayda olaraq fərdi maraqlara hesablanan və heç bir ciddi elmi bazisə söykənməyən bayağı tərifnamələrdir.
Aydın Əbilovdan isə bəlkə də danışmağına dəyməz. Özünü "kulturoloq” elan etsə də, o, kulinar kimi görünür. Onun "Ədəbiyyat qəzeti”ində tənqid şöbəsinin müdiri işləməsi absurddur.
Bunları ortaq məxrəcdə birləşdirən bir ümumi cəhət var: özlərinə və özgələrə münasibətdə fərdi mövqenin yoxluğu. Bunsuz isə nə ciddi yaradıcılıq var, nə də yaradıcı insan.
- Niyə son vaxtlar qəzetlərdə ardıcıl yazılarla çıxış etmirsiniz?
- Dünyada heç nə birxətli irəliləyiş üzrə getmir. Arada dayanıb nəfəs dərməyə, müəyyən məsələləri götür-qoy etməyə ehtiyac duyursan. Bu adətən bir mərhələdən digərinə keçid zamanı baş verir. Hiss edirəm ki, qəzet mərhələsi bitir, daha ciddi – jurnal və kitab mərhələsinə başlamaq lazımdır. Amma qəzetlərlə əlaqəmi kəsmək fikrim də yoxdur.
- Beş-altı il öncə, "Yeni əsrin ibtidası” adlı silsilə yazılarınızda postmodernizmin təbliğatçılarından biri, hətta birincisiydiniz. Bir qədər əvvəl dərc olunan "Dəmirbaşlar”da bu mövqedən niyə çəkildiniz?
- Tənqidçi üçün heç bir ehkam olmamalıdır, hətta öz yazdıqları da onun düşüncəsinin buxovuna çevrilməməlidir. Əvvəlki yazılarımda mən daha çox ümumən postmodernizmdən yazırdım. "Dəmirbaşlar”da isə postmodernizmin Azərbaycanın gənc yazarları tərəfindən, rus tənqidçisi Kuritsinin dili ilə desək, sinizm kimi təqdimi tənqid olunur.
- Hazırda nə üzərində işləyirsiniz?
- Çağdaş poeziyamızda vizuallıq, virtuallıq və sintez mövzusunda irihəcmli bir yazı üzərində. Yazıda şerimizin ünlü isimlərindən Vaqif Səmədoğlu, Çingiz Əlioğlu, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı, Vaqif Bəhmənli, orta nəslin nümayəndələrindən Qəşəm Nəcəfzadə, Elxan Zal Qaraxanlı, Salam, Murad Köhnəqala, Həmid Herisçi, Etimad Başkeçid, Xanəmir, Qulu Ağsəs, Həyat Şəmi, Narıngül, cavanlardan Aqşin, Zahir Əzəmət, Əvəz Qurbanlı, Ələmdar Cabbarlı, Kənan Hacı, gənclərdən Günel Mövlud, nəhayət, heç bir yaş kateqoriyasına daxil olmayan Yafəs Türksəsin şeirlərini əhatə etməyə çalışacağam.
- "Yaxşı gəncliyin nağılı” adlı yazınızda Həmid Herisçini Azərbaycan filoloji təfəkkürünün unikal potensialı adlandırmısınız. Bu fikri ədəbi ictimaiyyət birmənalı qarşılamayıb.
- Mən o fikri şərt daxilində demişəm. İndi də fikrimdə qalıram ki, əgər Həmid şair və nasir olmaq arzusunu bir kənara qoyub, ardıcıl filoloji araşdırmalarla məşğul olsaydı, bu gün Azərbaycan filologiya elmi özünün Rolan Bart, Jak Derrida, Mişel Fuko, Umberto Eko səviyyəli bir nümayandəsinə malik olardı. Təəssüf edirəm ki, bu potensial gerçəkləşməyib və ümumən gerçəkləşəcəkmi?
- Bu fikir sizin son illər bədii yaradıcılıqla məşğul olmağınızla bir araya sığmır. Əsəd Cahangir niyə özünü tənqidçilik və şairlik arasında bölür?
- Mən şeir yazmağa 10 yaşımdan başlamışam. Amma heç vaxt dərc olunmağa xüsusi həvəsim olmayıb. Çünki şair deyəndə Homeri, Firdovsini, Nizamini, Danteni, Nəsimini, Füzulini, Höteni... nəzərdə tutmuşam. Buna görə birinci poemam "O Adam”ı bir az könülsüz dərc etdirdim. Getdikcə daha çox hiss edirəm ki, orda redaktəyə ehtiyacı olan məqamlar var. İkinci poemam – "Namaz” isə müəllif kimi məni qane edir. Əsas məsələ odur ki, müəllif özünü maksimum ifadə edə bildiyini daxilən hiss etsin, yüngülləşsin. Mən heç bir yazımda olmadığı qədər "Namaz”da özümü ifadə edə bilmişəm, hətta gözləmədiyim qədər. Bədii yazılarımı fərdi iradəmdən kənar – şüuraltı, ya da şüurüstü qüvvənin gücü ilə yazıram. Bir də, məncə, insanın ömrü boyu yazdıqlarının cəmindən ibarət olan bircə hipermətni olur, müxtəlif janrlarda yazdıqları isə bu hipermətnin fəsilləri, yaxud səhifələridir. Odur ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqla özümü böldüyümü yox, tamamladığımı zənn edirəm.
- "Kultaz” mədəniyyət və "Litaz” ədəbiyyat portallarının birgə layihəsi olan "Nəsimi” ədəbiyyat müsabiqəsində münsiflərdən biri də siz idiniz. Müsabiqəyə dair təəssüratlarınız necədir?
- Təkcə müsabiqə ilə bağlı yox, ümumən götürsək, müvafiq portalların rəhbərləri Zahir Əzəmət və Cavid Cəfərzadə bir institutun işini görürlər. Bu gün yaradıcı ədəbi gənclik bu portalların ətrafında birləşib. Bu portallar mütərəqqi yaradıcı gəncliyin virtual Parnaslarına çevrilməkdədir. Bu portalların yaranması və uğurları ədəbi gəncliyin AYO-ya məxsus qalmaqalçı mərhələni arxada qoyub yeni, daha ciddi özünüifadə mərhələsinə keçməsindən, yeni təfəkkür tərzinə malik üçüncü qüvvənin meydana çıxmasından xəbər verir.
Müsabiqə mənim əvvəldən də tanıdığım Ülviyyə Heydərova, Cavidan, Sevinc Çılğın və Rəbiqəyə daha ciddi yanaşmağıma səbəb oldu. Bunların arasında nəsr üzrə nominasiyanın qalibi, "Noutbuk” hekayəsinin müəllifi Ülviyyənin adını xüsusi qeyd etmək olar. Özüm üçün təzə adlar da kəşf etdim, məsələn, Mirmehdi Ağaoğlu. Arzu edirəm ki, bu adlar imzalara çevrilsinlər.
- Bu yaxınlarda Respublika Rrezidentinin fərmanı ilə təqaüd alan yazarlar arasında siz də varsınız. Bu münasibətlə sizi təbrik edirik. Amma iki məsələyə diqqətinizi cəlb etmək istərdik: birincisi, niyə təqaüdlər ancaq AYB üzvlərinə verilir? İkincisi isə dövlətin ədəbiyyata münasibətinin təqaüd janrında olması nə dərəcədə düzgündür?
- Hər bir layihə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş şərtlər daxilində həyata keçirilir. Təqaüd alanların məhz AYB üzvləri arasından seçilməsi də bu qəbil şərtlərdəndir. Məlum səbəbdən kənarda qalan yazarlar öz təkliflərini irəli sürə bilərlər və məncə, bu təkliflərə etinasız yanaşılmaz. Dövlətin ədəbiyyata qayğısının təqaüd formasında olması isə  bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid və iqtisadi reformalar epoxasında ən optimal variantdır.
- Bu gün ədəbiyyata Kefli İskəndər lazımdırmı?
- Bu gün ədəbiyyata Makedoniyalı İsgəndər lazımdır.
- Bir avantürist sual verək: AYB-nin növbəti sədri vəzifəsində kimi görmək istərdiniz?
- Kim olursa olsun, istedadların qədrini bilən, onlara mənəvi atalıq etməyi bacaran, ədalətli, vicdanlı adam olsun, atın qabağına ət, itin qabağına ot qoymasın.
- Daha bir avantürist sual: sizə elə gəlmirmi ki, AYB ədəbiyyatı inhisara alıb?
- Ədəbiyyat ilk öncə mətn deməkdir. Məncə, AYB heç bir istedadlı adamın əlindən tutub yazma demir.

Söhbətləşdi: Sabutay, Yafəs Türksəs