Kinomuzun əlçatmaz uğuru
- 03.12.2014
- 0 Şərh
- 1277 Baxış
Aşıq dərs
Dünya kinosunda klassik və sənədli bioqrafik
ədəbiyyatın ekranlaşdırılmasına geniş yer verilsə də,
ekranlaşdırmada bu əsərlərin yeni strukturda, janrda təzahür etməsi təbii
olsa da, mövzunun qorunması vacibdir. Klassik ədəbiyyat nümunələrinin
uğurlu ekranlaşdırılma prosesində nəql-təsvir təhkiyəsinin
kinematoqrafik həlli audiovizuallığı
zənginləşdirməklə ilkin ədəbi mənbəyə yeni həyat verir. Çingiz Aytmatovun: «Ekranlaşdırılma
ədəbiyyat dilinin kino dilinə çevrilməsidir. Bu prosesdə hər iki sənətin
xüsusiyyətləri özünü göstərir. Bununla belə, kinonun və ədəbiyyatın
ümumi məqsədi, bədii vasitələrlə həyatı əks etdirmək, insanın ruhi
və mənəvi problemlərindən söz açmaqdır. Hər iki sənətin ifadə vasitələri
müxtəlif olsa da, tədqiqat obyektləri birdir»[1] qənaəti
hədəfin və predmetin eyniliyini təsdiqləyir.
Səsli kino dövründə, əfsanəyə çevrilmiş «Arşın mal alan» filminin ekranlaşdırılması sonralar nadir hallarda təkrarlanan mədəniyyət hadisəsinə çevrilsə də əsərin digər ekran variantları barədə mülahizələr səngimək bilmirdi. Leyla xanım Bədirbəylinin «Ömrümün nağılları kitabındakı, 1942-ci ilin noyabrının ilk həftəsindəki xarici səfərinə aid edilən: «Biz İran torpağında olan sovet hərbi hissələrində çıxış edir, axşamlar mərkəzdə konsertlər verirdik. Bir gün küçədə reklam gördük. «Arşın mal alan»ın gündüz seansına getdik. Bu üzdəniraq «Arşın mal alan» filminə tamaşa elədik. Filmin rejissoru Mamulyan familyalı bir erməni idi. Amerikada istehsal olunan bu filmdə nə Üzeyir bəyin, nə də Azərbaycanın adı çəkilmirdi»[2] informasiyası digər mənbələrdə də təsdiqlənir.
Salnaməçi-jurnalist Qulam Məmmədlinin: «Arşın mal
alan» filmi 1945-ci ildə, sovet qoşunları İranda olduğu zaman Təbrizdə və
İranın başqa şəhərlərində göstərildi. Bu film «Şərq əhvalatı» adı ilə Amerikada hazırlanmışdı», «quruluş etibarilə
çox zəif, primitiv və təhrif edilmiş bir film idi. Rolların qafqazlı mühacirlər
tərəfindən ifa edilməsinə baxmayaraq, ümumiyyətlə əsər Azərbaycan həyatı ilə
heç bir əlaqəsi olmayan şəkildə oynanılmış və ekzotik Şərq həyatını əks etdirmək
meyli ilə verilmişdi. Səhnələr Əsgər və Sultan bəyin evini təsvir edən iki otaqda,
o da ancaq otaqların bir küncündə göstərilirdi. Otaqdan kənar səhnələr Azərbaycanın
təbii mənzərələri ilə heç bir əlaqəsi olmayan, Amerika bankirlərindən birinin
parkında çəkilmişdi. Kütləvi səhnələr isə «Bazar» adı altında, qaranlıq fonda,
süni çadırların altında çəkilmişdi. Bu film Cənubi Azərbaycanda əhali tərəfindən
böyük narazılıqla qarşılandı və yerli mətbuat tərəfindən ciddi surətdə tənqid
edilərək ekrandan götürüldü»[3] informasiyasında isə göründüyü kimi rejissor haqqında
məlumat verilmir. Kinoşünas Ayaz Salayevin Amerika Film institutundan aldığı
yazılı məlumatda isə ABŞ-da erməni dilində istehsal olunan «Aşiq arşınmalçı»
adlı bu ilk səsli filmin rejissoru Setrak Vartyanın Əsgər rolunun da ifaçısı
olduğu göstərilir.
Ü.Hacıbəyovun
«Arşın mal alan» əsərinin dramaturgiyası klassik qanunlara söykəndiyindən
səssiz kinoda belə asanlıqla anlaşılırdı. Onun komediyalarındakı
hər bir musiqi parçasının mətninin belə daxili dramaturji strukturu
mövcuddur. Tədqiqatçı Ə.Sultanlı: «Üzeyir Hacıbəyovun komediyalarında
konflikt həyati, dolaşıq və mürəkkəbdir. İlk pərdədən hadisələr adi
yolundan çıxaraq qarışır, dolaşdıqca dolaşır, Ancaq əsərin axırında
şux bir sonluqla bitir. Dramaturqun əsl məharəti münaqişəni xüsusi
bir təmkinlə idarə edə bilməsindədir»[4] yazmaqla dramaturqun istedadını dəyərləndirir.
Hələ 1941-ci ilin yazında «Arşın mal alan» filminin
istehsalı barədə müzakirələr, Moskva ilə rəsmi yazışmalar getsə də,
İmran Qasımov filmin ssenari müəllifi, Adil İsgəndərov, Ağarza Quliyev, Qriqoriy
Braginski rejissorları təsdiq
olunsalar da, müharibənin başlaması ilə bu iş yarımçıq qalır. 1942-ci
ildə Qafqazdakı gərgin döyüşlər ərəfəsində Bakıdan keçən hərbi
yükləri müşayiət edən, şəhəri düşmən aviasiyasından qoruyan dənizçilərin
piyada qüvvələrində qəhrəmanlıqlarından bəhs edən «Xəzərlilər»
filmini kinorejissor Qriqori Aleksandrov çəkirdi. Burada rejissor
A.İvanovun «Sualtı qayıq «T-9» filmindən də söz açan Q.Aleksandrovun: «Bu ağır günlərdə Bakı
studiyasında Üzeyir Hacıbəyovun xalq yumoru ilə şənlik şöləsi
saçan «Arşın mal alan» komediyası
çəkilirdi. Bu komediya üzərindəki iş bir daha göstərirdi ki, bizim
kino işçilərindən heç kəsdə alman-faşist işğalçıları üzərindəki
qələbəyə zərrə qədər şübhə yox idi»[5] cümlələri filmin çəkilişlərinin ən ağır məqamlarda
belə durdurulmadığını təsdiqləyir. Ancaq dövrün diktəsilə
Q.Aleksandrovun bədii rəhbər və üç kinonovelladan birinin rejissoru
kimi çalışdığı, ön və arxa cəbhədən bəhs edən «Bir ailə» (ssenari müəllifləri
Lev Vaysenberq, Mir Cəlal, İosif Prut 1943) filminin digər iki novellasının
birini M.Mikayılov, digərini Rza
Təhmasib çəkirdi.
21 okytyabr 1943-ildə istehsalata buraxılan «Arşın
mal alan» filminin ssenari müəllifi hələ 1937-ci ildə ÜDKİ-nin nəzdində xüsusi
ssenari kursu bitirərək, iki il Bakı studiyasının ssenari şöbəsinin müdiri kimi
çalışmış Sabit Rəhman, quruluşçu
rejissorları isə tanınmış aktyor, rejissor, teatr xadimi kimi 1937-ci
ildə, qırx üç yaşında ÜDKİ-nin nəzdində rabfak adlanan xüsusi rejissorluq
kursunu bitirmiş, elə həmin il Bakı
studiyasında «Ordenli Azərbaycan» sənədli filmini çəkmiş, 1943-cü ildə
tamamlanan «Səbuhi» filmində ikinci rejissor işləmiş, bu komediyanı vaxtilə
Naxçıvanda tamaşaya qoymaqla bütün xırdalıqlarını belə dərindən
bilən Rza Təhmasiblə, ukraynalı rejissor Nikolay Leşşenko oldu.
1945-ci ildə,
Sabit Rəhmanın artıq kinostudiyanın direktoru olduğu dövrdə tamamlanan bu
filmin ilk epizodunda ağzını açıb «Nalədəndir ney kimi…» ariozasını
şövqlə oxuyan Əsgərin (Rəşid Behbudov) musiqinin yaranma prosesini uğurla
təqdimatı müğənninin şəxsində personaja rəğbət oyadır. Daxili monoloqlu
aktyorun əlindəki təsbehi oynatması, əllərini qoşalayıb bağrına basması,
sifətinin dəyişkən ifadəliliyi, duzlu təbəssümlə şirniyyat dolu sini
ilə yaxınlaşan nökəri Vəlini (Lütfəli Abdullayev), nigarançılıq çəkən
Gülcahan xalanı (Münəvvər Kələntərli) süzməsi mizankadrı zənginləşdirir
və dərdini soruşması problemi asanlıqla ortaya qoyur. Görmədiyini, sevmədiyini
almaq istəməyən Əsgərin sonrakı dövrdə həllini tapan köhnə adət - ənənəyə
qarşı çıxması komediya janrının göstəricisinə çevrilir. Gülə-gülə:
«Arvad almaq istəyirəm» deyən Əsgərə cavab olaraq ağlaya–ağlaya bacısının vəsiyyətini
xatırladan Gülcahan xalaya qoşulan Vəli isə personaj müxtəlifliyini
tamamlayır. Oxuduğu ariozanın mətninə uyğun olaraq çadranı başına
salan, üz-gözünü bəzəyən Gülcahan xalanın, əlindəki sini ilə ona dəm
tutan Vəli, bu gün geniş yayılan klip estetikasını yaradır. Gülçöhrənin
(Leyla Cavanşirova) ariozasında dərdi-qəmi təmsil edən süstlüyü aradan
qaldırmaq üçün rejissorun həmən ümumi plana keçərək Sultan bəyin qardaşı qızı Asyanı (Rəhilə Mustafayeva),
qulluqçu Tellini (Fatma Mehrəliyeva) mətnin imkanları hesabına kadra
salması özünü doğruldur. «Görməsəm, sevməsəm ərə getmərəm!» deyən qəmli
Gülçöhrəni ovundurmaq, güldürmək istəyən Asya ilə Tellinin toy mərasimini
təsvir edən etüdləri, qocalıq əzablarını əyani göstərərək ağrıya-ağrıya
otağa girən Sultan bəy (Ələkbər
Hüseynzadə) personaj fərqliliyini daha da qabardır.
Dostu Əsgərin dərdinə əlac etmək üçün evinə gələrək
oxuya – oxuya hal-əhval tutan, paralel olaraq Gülcahan xala, Vəli ilə
də, ünsiyyətə girməyi bacaran
Süleyman (İsmayıl Əfəndiyev) mizan həllini doğrultmaqla canlandırdığı
ekrana yeni ruh gətirir. Məhz onun məsləhəti ilə arşın malçı qiyafəsində
köhnə Bakı küçələrinə düşən Əsgərin rastlaşdığı dəvə karvanı, alış–veriş
etmək istəyən yaşlı qadın, həyətdən küçəyə cuman it, hovuzun başına dolanaraq
qapıya qaçan çirkin qızın Vəlini ələ salması, hikkəli Soltan bəylə
qarşılaşan Əsgərin bir də, bu həyətə ayaq basmayacağına söz verməsi ilkin
ziddiyyəti yaradır. Və nəhayət gətirdiyi yaylıqlarla arşın malçının başına
dolanan qızların xorunun hasar üzərindəki Vəlinin gözü ilə izlənilməsi
gərginliyi azaldır. Qızlardan qurtulub hasardan qonşu həyətə keçən
arşın malçının Gülçöhrəyə həmən vurulması, Çaplinsayağı qaçışla Vəlinin xoş xəbəri Süleymana çatdırmaq istəyi
komediya elementlərini zənginləşdirir. Baqqal Məşədi İbadın (Mirzə Ağa
Əliyev) «Bir molla, üç manat pul, bir kəllə qənd»lə evlənməyi məsləhət gördüyü
Sultan bəyin seçdiyi ərzağın pulunu ödəyə bilməməsi bəy statusunun
zəifləməsini, malın geriyə yığılması isə alverçinin xəsisliyini
göstərir.
Arşınını unutmaq bəhanəsi ilə yenidən Soltan
bəyin həyətinə gələrək Gülçöhrə ilə ünsiyyət quran, duet oxuyub rəqs edən
Əsgərin seçdiyi qızı görməyə gələn Gülcahan xalaya «Bir molla, üç manat
pul, bir kəllə qənd» məsələsini tətbiq edərək evlənmək istəyən Soltan
bəy komizmi gücləndirir. Müdaxilə edən Əsgərin ikibaşlı qohum olmaq
təklifinin kəskin surətdə rədd edilməsi sosial zümrə fərqini Telli
ilə Vəlinin dil tapmaları isə yaxınlığını üzə çıxarır. Belindən
açılan qurşağı Soltan bəyin əlində qalan, arxasınca atılan başmaq tayını
tutub sinəsinə sıxan Vəlinin, kiminsə apardığı meyvə dolu sinisini aşırmaqla özünü çatdırdığı
Süleymana problemi açması dinamizmi artırır. Süleymanın dostu olduğu üzə
çıxan Soltan bəyin qızını arşın malçıya verməsə də, tacir Əsgərə getməsinə
şad olacağının bildirilməsi hadisələri qızışdırır. Elçiliyə gələn
Süleymanın onu qarşılayan gözəli, Soltan bəyin qardaşı qızı Asyanı
(R. Mustafayeva) Gülçöhrə ilə dolaşıq salaraq dostuna həsəd aparması
yeni münasibətlər üçün zəmin yaratmaqla azsaylı personajları bir– birinə
daha sıx bağlayır. Gülçöhrənin tacirə deyil, arşın malçıya ərə getməkdə
israrlı olmasından hiddətlənən,
kədərlənən Soltan bəyin yağışlı havada ardınca getdiyi Süleymanı evində
tapmayaraq qapısını döysə də, içəriyə daxil olmağı şəninə sığışdırmadığı
evindəki şadyanalıq uğurlu kontrapunkt yaradır. Soltan bəyin elə qapıda görüşdüyü
Süleymana arşın malçını öldürəcəyini bildirməklə qızının qaçırılmasına
razılıq verməsi hadisələri finala doğru yönəldir.
Tacir Əsgərin geniş zalında o baş-bu başa
vurnuxmaqla məhkumluğunu göstərən Gülçöhrənin xırda fiquru və hüznlü ariyası
problemin bədii həllini verir. Divardakı qoca portretini gələcək əri
sayaraq özünü çilçıraqdan asmaq istəyən Gülçöhrənin arşın malçının nəğməsini
oxuya–oxuya yaxınlaşan Əsgərin boynuna sarılması dramaturji düyünün açılışından
xəbər verir. İri plov qazanları, dolu meyvə siniləri, sulu qəlyanlarla
başlanan toy şənliyinə dərdini «Kəsmə şikəstə» ilə dilləndirən Tellinin
ocaq başında yaş paltarlarını qurutduğu Vəliyə, qızının arşın malçı
ilə qaçmasına qəzəblənən Soltan bəyin Xalaya, Süleymanın Asyaya
evlənmələri personajlararası münasibətlərin uğurlu həlli ilə katarsis yaradır
Toylarında rəqs edən cütlüklərin plastik ifadə zənginliyi bədiiliyin və
fərqliliyi isə sosial zümrələrin göstəricisinə çevrilir. Pay– pürüşlə, başına
pul səpilə-səpilə məclisə gəlib xeyir–dua verən Məşədi İbad dünyanı
fəth edəcək ekran əsərində yeni bir musiqi, səhnə, ekran əsərinin eskizlərini
cızır.
18 sentyabr 1945-ci ildən ekranlara çıxan «Arşın mal alan» filminin dünyanı fəth etməsində dahi Üzeyir Hacıbəyovun musiqisi, dramaturgiyası ilə yanaşı, quruluşçu rejissorlar Rza Təhmasiblə, Nikolay Leşşenkonun ilkin ədəbi mənbəyə hörmətlə yanaşmaları, quruluşçu operatorlar Əlisəttar Atakişiyevin, Muxtar Dadaşovun plastik ifadə vasitələri, (Yuri Şvetslə birgə quruluşçu rəssam da olan Əlisəttar Atakişiyevin, geyim eskizlərində sosial mahiyyəti önə çəkməsi), zahiri görkəmi, romantizmi, xəyalpərvərliyi ilə Aleksandr Dümanın (oğul) «Kameliyalı qadın» romanı əsasında çəkilmiş eyniadlı filmdə (rejissor Corc Kyukor.1936) amerikalı aktyor Robert Teyloun (1911-1969) yaratdığı Arman Düvalı xatırladan ecazkar səsli Rəşid Behbudovun tacir Əsgəri, sənətə rəqqasəlikdən gəlmiş Leyla Cavanşirovanın (Bədirbəyli) plastik Gülçöhrəsi, ustad Ələkbər Hüseynzadənin Boris Svetlovun quruluş verdiyi lal filmdə və səhnədə otuz il ərzində püxtələşdirdiyi Sultan bəyi, kişi xislətli Münəvvər Kələntərlinin «Erkək Tükəzban» imicinə söykənən Gülcahan xalası, hoqqa teatrının ənənələrini yaşadan Lütfəli Abdullayevin Vəlisi, rejissor-aktyor İsmayıl Əfəndiyevin zadəgan Süleymanı, xanəndə Fatma Mehrəliyevanın yanıqlı səsli, sadəlövh Tellisi, hətta Rəhilə Mustafayevanın həm müti, həm zirək Asyası müstəsna rol oynadı.
Professor Aydın Dadaşovun
"Kinoşünaslıq” dərsliyindən
[1] Айтматов Ч.Т. Что такое язык кино? М., 1989. с.189.
[2] Бядирбяйли Л.А. Юмрцмцн наьыллары. Б.,1998. с.57-58.
[3]Мяммядли Г. М. Цч «Аршын мал алан» филми щаггында. Азярбайъан эянъляри г. 18.09.1955.
[4] Яли Султанлы. Азярбайъан драматурэийасынын инкишаф тарихиндян. Б., 1964. с.278.
[5]Александров Г.В. Эпоха и кино М., 1983. с.270.