Kitablardan qaçıb küçə qadınına sığındı...

Kitablardan qaçıb küçə qadınına sığındı...

Herman Hesse, "Kitab adam” hekayəsi

Tərcümə etdi: Rüfət Əhmədzadə

Biri var idi, biri yox idi, hələ yeniyetmə yaşlarından bəri, qorxunc həyat fırtınalarından kitablara sığınmış bir insan var idi. Evindəki otaqlar kitabdan aşıb-daşırdı və o, kitablardan savayı heç kimlə ünsiyyət qurmurdu. Həqiqət və gözəlliyə ehtirasla  bağlı olan bu adam üçün, bəşəriyyətin  ən nəcib zəkaları ilə ünsiyyətdə olmaq daha doğru görünürdü, nəinki özünü təsadüflər və həyatın gec-tez toqquşdurduğu təsadüfi adamların  axınına buraxmaq.

Onun bütün kitabları qəribə müəlliflər, şairlər və dillərini sevdiyi, daha ağıllı və daha harmonik bir dünyaya xas bildiyi romalı və yunan müdriklər tərəfindən yazılmışdı. O, bəşəriyyətin çoxdan bəri ali yolları tərk edərək onları çoxsaylı  yanlışlara niyə dəyişməsini anlamaqda çətinlik çəkirdi. Axı qədim insanlar bilik və sənətin bütün sahələrində zirvəyə çatmışdılar, sonrakı nəsillər isə çox az yeniliklər verə bilmişdi. Əlbəttə ki, Höteni çıxmaqla. Və əgər, bəşəriyyət hansısa sahələrdə nailiyyət qazanmışdısa, kitab adamın fikrincə, həmin sahələr ancaq ziyankar və lazımsız idi. Məsələn, maşınqayırma və silah sənayesi, o cümlədən, canlını ölüyə çevirən rəqəmlər və pullar.

Oxucu nizamlı və sakit həyat sürürdü. O, Feokritin şeirlərini dodaqlarında pıçıldayaraq kiçik bağçada gəzişir, qədim filosofların kəlamlarını toplayır və onlara əməl edirdi. Xüsusilə də, Platonun kəlamlarını yaxşı-yaxşı götür-qoy edərdi. Bəzən hiss edirdi ki, onun həyatı məhdud və kasıbdır; amma qədim dahilərdən ona məlum idi ki, insanın xoşbəxtliyi rəngarəngliyin bol olmasında deyil, ağıllı insan firavanlığa sədaqət və qənaətlə nail olur.

Və budur, onun sakit həyatı birdən pozuldu: qonşu dövlətin kitabxanasına kitab ardınca gedən Oxucu bir axşamını teatrda keçirdi. Şekspirin dramı oynanılırdı; o, bu əsəri hələ məktəb skamyasından yaxşı tanıyırdı, amma bu tanışlıq,  məktəbdə öyrədilənlər nədirsə, onlardan ibarət idi.
Böyük, qaranlıq çökən bir məkanda oturarkən, Oxucu bir qədər təzyiq və qıcıqlanma hiss etdi. İnsanların çox olduğu yerləri sevmirdi, amma bir az keçdikdən sonra, bu dramdan öz ruhuna yönələn bir çağırış duydu və tamaşaya daldı. O, teatr həvəskarı olmadan belə dərk edirdi ki, səhnələşdirmə və aktyorların ustalığı ortababatdır, lakin bu tamaşadan indiyə qədər görmədiyi bir güc və sehr alırdı. Pərdə düşəndən sonra isə, Oxucu sərxoş vəziyyətdə özünü teatrdan çölə atdı. Səyahətində davam etdi və bu ingilis şairinin bütün əsərlərini tapıb evə gətirdi.

Oxucunun dünyasında ilk dəfə idi ki, bir dəlik yaranmışdı. Və bu dəlikdən onun antik sakitliyinə hava və işıq keçməyə başlamışdı. Bəlkə də, bütün bunlar Oxucunun daxilində çoxdan var idi və indi sadəcə qəfil oyanaraq, qanad çalmağa başlamışdı?! Bu, necə də qəribə və yeni hal idi!

Çoxdan dünyasını dəyişən o ədib sanki heç bir ideala səcdə etmirdi. Yox, əgər edirdisə də, onun səcdə və pərəstişi qədim yunanlarınkından qat-qat fərqli idi. Deyəsən, Şekspir üçün insanlıq tərkidünya kahinin məbədi kimi yox, gələcək dəniz kimi görünürdü. Öz əsarət və müsibətlərindən məst olmuş adamların boğulduğu, vurnuxduğu, çabaladığı bir dəniz kimi! Bu adamlar səma bürcləri kimi hərəkət edirdi – öncədən cızılmış yollar üzrə. Və heç bir yüngüllük gətirməyən bu tərtibat ilə, insanlar hətta ölümə və işgəncəyə doğru belə getməyə hazır idilər.

Nəhayət, Oxucu ayılanda – sanki alovlu bir eyş-işrətdən çıxmışdı – yenidən əvvəlki həyatına qayıtmağa qərar verdi. Adət etdiyi kitablara döndükdə isə, Oxucu hiss etdi ki, artıq yunan və romalıların fəlsəfəsi başqa dad verir: sönük, bezdirici və nəsə çox ögey.

Bundan sonra, Oxucu müasirləri oxumağı sınadı. Amma onlar da xoşuna gəlmədi; sanki bu əsərlərdə hər şey dəyərsiz, cılız şeylərə aparırdı, təhkiyə isə qeyri-ciddi idi.

Yeni, möhtəşəm  heyranlıqlara və sarsıntılara olan aclıq Oxucunu tərk etmədi. Hər halda, axtaran tapar. Və Oxucunun növbəti tapıntısı Hamsun adlı Norveç yazıçısı oldu. Qəribə yazıçının qəribə kitabı. Sanki Hamsun davamlı sürətdə – o, hələ yaşayırdı –  təkbaşına dünyanı dolaşır, fırtınalı mövcudluğunu sükansız sürürdü. Daxilən Tanrısız, yarıərköyün, yarıcəfakeş və daim yeni duyğular axtarışında. Elə bir duyğular ki, ani də olsa, bəzən ürəyin ətraf dünya ilə harmoniyasını yarada bilir.

Bir dəfə axşamüstü, gözləri ağrıyıb-sızıldayana qədər kitab oxuyan Oxucu – o, artıq cavan deyildi, – dərin fikirlərə daldı. Hündür kitab rəflərinin birində, ora çoxdan qızılı hərflərlə yazdığı yunan devizi – "Özünü tanı!” çağırışı göz oxşayırdı. İndi bu deviz Oxucunun diqqətini özündə pərçimləmişdi. Oxucu özünü tanımırdı, artıq çoxdan bəri. Güclə sezilən xatirə izləri ilə, fikrən keçmişə qayıtdı və bu keçmişdə Horasiyanın lirasından heyran olduğu, Pindarın himnlərindən xoşbəxtlik duyduğu zamanları eşələməyə başladı. 

Antik müəllifləri oxuyarkən, özündə "bəşər” adlanan məfhumu tapmışdı.  Yazıçılarla birlikdə, Oxucu həm qəhrəman, həm hakim, həm də müdrik idi. O, qanunlar verir və ləğv edirdi. O, bərabərliyin hökm sürdüyü ilkin təbiətdən işığa doğru çıxan yüksək ləyaqət daşıyıcısı idi. İndi isə hər şey darmadağın olmuş, sanki heç vaxt mövcud deyilmiş kimi əriyib-itmişdi. Oxucu indi indi oxuduğu quldur macəraları və sevgi hekayətlərindən yalnız sevinc duymurdu; o, özünü həm məşuq, həm qatil, həm əzabkeş və həm də günahkar qəhrəmanların şəriki kimi hiss edirdi. Günahlar, cinayət və yoxsulluqla dolu, vəhşi instinklər və ehtirasların hökm sürdüyü  bir uçuruma yuvarlanırdı. Və bu uçurumda o, qorxudan həm titrəyərək, həm də həzz alaraq, yasaq və miskin şeylərin arasında eşələnirdi.

Onun düşüncələri sonsuz, bəhrəsiz imiş. Tezliklə, bir sərsəri kimi yenidən qəribə kitabların arasına quylandı. Oskar Uayldın əxlaqsız hekayətlərinin yoluxucu ab-havasını damcı-damcı içinə çəkir; Floberin Tanrı axtarışının batil yollarında sərgərdan olur; bütün klassiklərə, bütün  harmoniya gətirən dəyərlərə qarşı müharibə elan edən, çaxnaşma yaradan yeni yazarların şeir və dramlarını oxuyurdu. 

Oxucu birdən anladı ki, onlar da nədəsə haqlıdırlar. Həyatın qanlı xaosundan qəhqəhə çəkən insanda nəsə var və olmalıdır. Sonra gərginlik sovuşur və Oxucunu yorğunluq bürüyürdü. O, hiss edirdi ki, xəstədir, artıq qocalıb və aldadılıb. Bir dəfə yuxusuna öz sərvəti girmişdi. O, böyük kitab divarının qarşısında vurnuxurdu. Divar böyüyür və bu divardan başqa qarşısında heç nə görünmürdü. Bu divar dünyanın bütün kitablarından ibarət böyük bir binaya çevrilməli idi.

Qəfildən, divarın bir hissəsi laxladı və kitablar rəflərdən uçuruma düşməyə başladı. Divarda yaranmış dəlikdən qorxunc bir işıq saçmağa başladı. Oxucu kitab divarının o tərəfində  dəhşətli bir mənzərə ilə üzləşdi: hava alışıb-yanır, ağlasığmaz xaos hökm sürür, canlı və cansız əşyalar, insanlar və landşaftlar, ölən və doğulanlar, insanlar və heyvanlar bir-birinə qarışır, qan su yerinə axır, məşəllərdən qopan alov dilimləri göz qamaşdırırdı. 
 
O, dəhşət içində çarpayıdan dik atıldı. Sinəsində bir yükün ürəyini sıxdığını hiss edirdi. Bir müddət ay işığı altında, öz sakit otağının ortasında durdu. Gah pəncərədən görünən ağaclara, gah da masanın üstündəki kitaba baxdı. Sanki birdən gözləri açıldı.

Oxucu aldadılıb – bütün maddələr üzrə aldadılıb! Hər səhifəni səhifə arxasınca çevirib oxuyarkən, sən demə, kağızdan olan həyat yaşayırdı. Bu hətyatın, bu miskin kitab divarının arxasında isə əsl həyatı qaynamaqda idi. Ürəklər yanır, ehtiraslar coşurdu, qan axır, şərab süzülür, bədxahlıq və məhəbbət meydan sulayırdı. Və bütün bunlar ona aid deyildi, hər şey başqalarının başına gəlirdi. Axı o, yalnız kağız səhifələrdə barmaqlarının altından sürüşən kölgələri hiss edirdi.

Daha yatağına qayıtmadı. Tələsik geyinərək, şəhərə sarı götürüldü. Yüzlərlə fənərin işıqlandırdığı küçələrdə dolaşdı, minlərlə sönük pəncərələrə baxdı, yüzlərlə bağlı qapının arxasından qulaq şəkləyib nəsə eşitməyə çalışdı... Səhər yaxınlaşırdı. Ötən gecənin kef məclisindən çıxmış sərxoş adam kimi, beynibulanıq halda şəfəqin işığında var-gəl elədi. Şəhər oyanırdı. Ona sarı qavaqdan arıq, üzündə qan hiss olunmayan və xəstə görkəmli bir qız gəlirdi. Oxucu onun qarşısında diz çökdü. Qız isə onun əlindən tutaraq, özü ilə apardı.

O, qızın kiçik otağındakı nimdaş çarpayıda əyləşdi. Çarpayının üzərindən tozlu və tor basmış, açıq yapon yelpiyi asılmışdı. Oxucu əyləşərək, qızın talerlər (taler: gümüş pul vahidi – red.) ilə oynamasına baxırdı. Sonra yenidən qızın əlindən tutdu və dil tökməyə başladı: "Yalvarıram sənə, məni tək qoyma. Mənə kömək et! Mən qocalmışam, səndən başqa heç kimim yoxdur. Mənimlə qal. Yəqin ki, irəlidə xəstəlik və ölümdən heç nə gözləməyə dəyməz. O əzabları özüm yaşamaq, özüm ölmək istəyirəm. Bütün varlığımla, sidq ürəklə istəyirəm. Sən necə də gözəlsən! Səni sıxanda incitmirəm ki? Yox? Sən necə də xeyirxahsan! Təsəvvür et ki, mən bütün həyatım boyu basdırılmış halda olmuşam, diri-diri kağıza gömülmüş halda! Sən heç bilirsən bu nə deməkdir? Yox? Elə bilməsən yaxşıdır. Ah, biz hələ yaşayacağıq, hələ yaşayacağıq! Günəş artıq çıxıb? Mən ilk dəfədir Günəşi görürəm”.

Qız gülümsünərək, onun narahat əllərini sığalladı və təmkinlə qulaq asdı. O, Oxucunu başa düşmürdü və səhərin mürgülü çağında o, solğun və bədbəxt görünürdü. Axı bu qız da bütün gecəni küçədə keçirmişdi.

Təbəssümlə dedi:

- Hə, hə, mən sənə kömək edərəm. Sakitləş, mən mütləq sənə kömək edəcəyəm!