Postmodernizm tarixinə qısa səyahət edəndə görürük ki, postmodernizmin ortaya çıxmasında II Dünya müharibəsinin yaratdığı qorxunc dağıntı və Qərb dünyasının əxlaqi və etik dəyərlərinin alt-üst olması böyük rol oynadı. Yəni, "daha yaxşı və daha gözəl bir dünyaya duyulan həsrət və xəyallar” artıq başa çatdığından yeni bir düşüncə axını olaraq postmodernizm öz yerini möhkəmlətdi. Bu baxımdan, Azərbaycanın hazırki durumunu dəyərləndirmək və ümumiyyətlə, bir dünyabaxışı olaraq postmodernizmi incələmək üçün tanınmış filosof Niyazi Mehdi ilə söhbətləşdik.

- Postmodernizm nədir? Kimdir? Haradır?

- «Postmodernizm» termini 80-ci illərdə çəkimliyi, şarmı olan sözə çevrilib. Yeri gəlmişkən, dəbə çevrilmiş sözlərdən danışım. Bəzən söz girdirməçilik üzrə eyləmin istifadəsində olur. Girdirməçilik nədir? Nəsə saxta bir nəsnə əsl olanın yerinə girəndə olur girdirmə. Bizlərdə bəzən «girdirmə» və «geydirmə»ni eyni söz kimi deyirlər. Ancaq «geydirmə» saxtakarlıqda başqa çaları açır: nəyinsə əslini gizlədən geyimə salmaq geydirməlikdir. İndi bu sözlərdən çıxış etsək, deyə bilərik ki, geydirməliklə və girdirməliklə tarix boyu çoxlu fırıldaqlar yapılıb. Sufi xirqəsini geyinib sufi kimi görünməkdən müftə yaşayan adamlar Ortaçağda o qədər çox olub ki, hətta bütünlükdə sufizmə kinayə yaradıb - Füzulidə mənfi işlədilən «sufi» sözü də buradandır. Çağımızda şıq geyimlə, bahalı saatla varlı adam görüntüsünü yaratmış nə qədər fırıldaqçıdan ləzzətli filmlər çəkilib. Eləcə də indiki zamanda «Postmodernizm», «Poststrukturalizm», «dekonstruksiya» bir çoxlarının dilində geydirmə, girdirmə işlər yapır, ona görə də ağıllı, bilgili adamlarda sufi saqqalı kimi kinayə doğurur. Bu hallara görə də «adam dilində yaz», «gözə kül üfürmə», «əllaməçilik etmə» kimi təpinmələr geniş yayılıb. Mən özüm bu kimi iradları hərdən «Azadlıq» radiosunun saytında gedən bloq yazılarımla bağlı oxuyuram. Ancaq aydın məsələdir ki, belə suçlamaları kimlərlə bağlı düz saysam da özümlə bağlı düz saymıram. «Nəyə görə?» sorusuna verdiyim cavab postmodernistlərlə bağlı da doğru qavramağa gərəkli ola bilər, çünki postmodernist tekstlərdə terminlərlə blef, oyunbazlıq və energetika almaq, yaymaq prinsipində oyunlar geniş yayılıb: siz baxın, Borxesin yazılarına - görün, ərəb, çin adlarından, sözlərindən o hansı «kayfı», yəni kefi alır. Bəlkə də Koelyonun müsəlman simvollarına tutumlu duyğusallığında Borxesdən gələnlər var.

Deməli, «Postmodernizm» kimi adların, sözlərin girdirmə, geydirmə funksiyası ola bilər. Bu heç! İlginci başqa funksiyalarıdır: elə sufiləri götürsək, onların hər bir axımının öz xirqəsi, tacı olmuşdu. Bu xirqə nəyi bildirirdi? «Bizimkiləri» «özgələrdən» ayırmağı. Bir örnək: futbolda hər komandanın öz forması olmasa, aləm bir-birinə qarışar. Götürək bayrağı. Azərbaycan bayrağı o biri bayraqlar kimi taxta-tuxta, əskidir. Ancaq oğullar olub ki, axmaq olduqları üçün yox, ucalara qalxdıqları üçün bu bayraq uğrunda ölümə gediblər. Sözsüz, onların qurbanı taxta-tuxta və əski uğrunda olmayıb. Olub bu taxta-tuxtaya bizlərin haçansa şərti olaraq bağladığı anlamların, mənaların, semantikanın üstündə. Özü də bu anlamlar, mənalar Azərbaycan tarixi sürdükcə itmir də bəlkə hər gün artır, bir-birinə laylanaraq genişlənən kosmos əmələ gətirir. İndi Azərbaycan bayrağında Məhəmməd Əminin «bir kərə ucalan bayraq…» deyimi var, idmançılarımızın qələbəsindən sonra qalxan bayrağımıza baxan gözlərin mutlu göz yaşları var, hətta qanmayıb bayrağı tapdalamış polisə qəzəbimiz də var. Bütün bunlar bayrağın taxta-tuxtasına, əskisinə mənalar kimi qoşularaq bayrağı ruha bürüyür. Bu hal da taxta-tuxta ilə bizi birləşdirir - bizi bir bayrağın başına toplaşmışlar edir… Bütün bunları onun üçün dedim ki, «bizimkiləri özgələrdən ayıran» nəsnələr, bildiricilər elə belə şeylər deyillər və tanıdıcı funksiya daşıyırlar. Yəni, məsələn, bayrağı tutub duranda özgəsi məni azərbaycanlılıqla bağlı bütün yaxşı xatirələrinə bağlayır və ya onlarla identifikasiya edir (başqasında Azərbaycanla bağlı nifrət olanda nə baş verir, ayrı məsələdir).

İndi demək olar ki, Postmodernizm kimi sözləri girdirmə sözlər kimi işlətməyənlər bununla çevrəyə tanıdıcı siqnallar göndərirlər ki, mən oyam ki, Derridanı, Liotarı oxumuşam, Borxesi, Fukonu bilirəm - Azərbaycan yazarlarından Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma»sının kodunu tənqidi realizm və ya tarixi roman və ya zədələnib korlanmış nəsnələr kodu ilə oxumuram, Rafiq Tağı, Seymur Baycan, Ələkbər tekstlərinin kodunu küçədə gördüyüm həyasız, sırtıq, sinik adamların necəliyini verən kodla dolaşıq salmıram.

Yuri Lotman bir ünlü riyaziyyatçının mühazirəsindən yazmışdı. Onun söyləyəcəkləri geyimin həndəsəsinə dəxli olduğu üçün dərsə yaxşı dərzilər də gəlmişdi. Mühazirəçi sözə başlayanda mürəkkəb fiqurları ölçmək probleminə girmək üçün «siqnal atır» ki, tutalım dərziyə kürə formalı müştəri gəlib. Bu sözləri eşidən dərzilər durub çıxırlar, riyaziyyatçılarsa qalırlar. Beləcə, diskurs, termin auditoriyada sonalama aparır.

«Postmodernizm» kimi terminlərin bax, bu funksiyası var və bu funksiya öz bayrağınla öyünmək, «bizim adamlar» arasından dünya ilə danışmaq kimi duruma insanı salır və insan bu durumun energetikasını alır.

İnsan elə bədbəxt məxluqdur ki, davamlı böhranlara uğrayır: Allah-təala ona böyük istedad versə də gərək sevdiyi qız onu atsın ki, istedadı işə düşüb əla şeir yazsın. Gərək yaxşı bir kitabı vərəqləsin ki, orijinal yazıya möhürü açılsın. Bu mənada yeni cərəyanın terminlər sistemi həm bu cərəyanın kodunu o biri cərəyanlardan ayırır, həm də bu cərəyanda yazanı ilhama gətirir. İndi, özünü postmodernist adlandıran yeni nəsil yazarlarını tekstə sürükləyən, seçilən bir nəsnə ortaya qoymağa enerjiləndirən şeylərdən biri araq, rusların «tusovka» dediyi dostlarla gapdırsa, o biri «biz postmodernistlərik» düşüncəsidir. Yəni postmodernistlər «komandasında» və ya belə deyək «elit timində» bulunmaqdan duyulan kayfdır. Bu kayfı mən bir vaxtlar strukturalistlər, semiotiklər dəstəsində olmaqdan almışdım, onun üçün də içəridən bilirəm.

Ancaq elit komandada olmağı girdirmə prinsiplə yox, energetik prinsiplə bildirən sözlərin, bildiricilərin bir bezikdirmə, inflyasiya dönəmi də var. O gələndə ağıllı, səviyyəli adamlar həmin terminlərlə, simvollarla vidalaşaraq adi sözlərə keçirlər. 60-cı illər Fransasında «struktura» energetik terminlərdən idi, hamı axtarışını, tapdıqlarını strukturlar kimi verirdi. Bir diskussiyada Fukonu kimsə strukturalist adlandıranda o qayıdır ki, siz mənim bu kitabımda bir dənə də «struktura» sözünə rast gəlməzsiniz.

İndi «Postmodernizm»i girdirmə yox, «bizimkiləri» o birilərindən ayıran termin kimi işlədən bir xeyli parlaq gənclərimiz var ki, sözdən hələ ki bezməyiblər, o söz hələ ki onlara enerjisini axıdır. Ancaq elələri də var ki, o sözün enerjisini almadıqları durumda sözü özləri üçün diriltmək istəyində bulunmurlar. Belələri, artıq yazanda elmin elitar terminlərini adi, hətta qaba, loru sözlərlə əvəz etməkdən Aristotelin dili ilə desək, noetik kayf (ağılın ləzzətini) alırlar.

Bu terminoloji açıqlama həm Postmodernizm düşüncələrinə, həm də mənim yazıma açar ola bilər.

İndi isə keçim sizin soruya. Postmodernizm sözü modernizmlə bağlıdır. Onun üçün də həmin sözdən başlayaq. Modernizmi 19-cu yüzilin sonu, 20-ci yüzilin erkənləri və sonraları ilə bağlayırlar. «Modern» - əski latınca "modo” sözündəndir, mənası "həmən indicə”dir. İlk dəfə latınca "Modernus” şəklində V yüzildə Romanın poqançılıq, müşriklik çağından Xristian dünyasını ayırmaq üçün işlədilib. Deməli, «modern» çağın adı kimi artıq bir dəfə dişə vurulmuşdu (onu da deyim ki, son 5-6 ildə məndə milli qürur yaradan çox az kitablardan biri Nərmin Kamalın «Umberto Eko. Postmodernizm fəlsəfəsi»dir. Mən tənbəlliyimə qarğış edirəm ki, bu modernizmi postmodernizmdən effektli deyimlərlə ayıran ağıllı kitabdan vaxtında heç nə yazmamışam).

O ki qaldı Postmodernizmə, bu sözün də tarixçəsi xeyli öncələrə, hətta əskilərə gedib çıxır. Bəzi qaynaqlarda göstərilir ki, o söz ilk dəfə Amerika qitəsində tənqidçi və sosioloqların qələmindən çıxıb. Onlar 19-cu yüzildə elmin, sənətin oyun qaydaları dəyişəndən sonra kültürdə yaranmış durumu bildirmək üçün həmin termini işlətmişdilər. Onu da artırım ki, öncə ədəbi cərəyan kimi yaranmış Postmodernizm, 20-ci yüzilin ortalarından memarlığa da keçmiş, daha sonra başqa mədəniyyət bölgələrini də yoluxdurmuşdu.

Sorunuzla ilgili Umberto Ekonun sözlərini də anaq: öncələr Postmodernizmi son 20 il yazıçılarına aid edirdilər. Sonra aparıb XX yüzilin erkəninə çıxardılar. İndi görürəm ki, Homerəcən qocaldacaqlar. Deyəsən, artıq nəyisə öymək istəyəndə «postmodern» sözünü işlədirlər.

- Yəni, postmodernizm qanunsuzluğun qanun olduğu bir dünyagörüşüdürmü?

- «Qanunsuzluğun qanun olduğu mədəniyyət və ya dünyagörüşü» anarxiyanın pis variantını verir, anarxiyanın ağıllı ideoloqları olsa da mən nəsə bu variantı bəyənmirəm. Onun üçün də sizin həmin düsturla bildirmək istədiyinizə başqa cür anladacam.

Postsənaye toplumu, Postmodernist mədəniyyət eyni konstruksiyada düzəldilmiş qəribə sözlərdir. Onlar ənənəvi olmayan şeirin neologizminə oxşayırlar - dövrə qəribə ad verirlər… «Sənayedən sonra», «Modernizmdən sonra» nə deməkdir? «Sonra» öncəki modernizmin qurtaracağına sınır qoyur, özünün qurtaracağınasa qoymur…nəinki qoymur, hətta sınır, sərhəd ideyasını də dağıdır, anlamsızlaşdırır.

Cızığa salmaq müəyyənləşdirməkdir. Cızıqsızlıqsa çaşqınlıq yaradır («cızığını bil» təpintisini yada salaq), aydınlığın dostlarının ürəyinə hərcmərclik qorxusu salır. İndi Postmodernizmdə də sonranın nə vaxt, necə qurtaracağı, yəni bitmə cızığı bəlli deyil, ona görə də sınır ideyasını anlamsız edir. Yunanların antik filosofu Anaksoqorun dəhşətli bir deyimi var: «Hər şey hər şeydədir». Bundan bir addımda isə «Hər şey olar» durur. Postmodernizmin bədənini, korpusunu işığa tutanda su yazısında hər iki diskurs, düstur ağarır. Bunu aydınlaşdırım.

Bütün mədəniyyət tipləri özlərinin necəliyini çoxlu sayda nəsnə və olayları və ya bildiriciləri və bildirilənləri yaxın buraxmamaq üstündə qurublar. Bütün mədəniyyət tipləri dünyanın və insanın çoxlu faktlarına «yox» deyib olan olay və nəsnələrdən sonsuzluğa baxanda çox az şeyləri içlərinə buraxaraq aydınlıq qazanıblar. Azsaylılıq mühitində aydınlıq asandır, çoxsaylı nəsnələr mühitini isə bizdə «Həsən soxdu dəyirmanı» adlandırırlar. Yeri gəlmişkən, 70-ci illərdə mən «Ədəbiyyat və İncəsənət» qəzetinə yazdığım məqalədə bu frazeologiyanı işlətsəydim, redaktor pozardı, çünki mədəniyyətdən abırlı məqalələr üçün abırsızlıq sayardı. Elə bu dediyim mədəniyyətlərin nələrisə yaxın buraxmamasına örnəkdir. Elə bu yaxınburaxmamalara görə də kültürlərdə rəsmi mədəniyyət və qeyri-rəsmi mədəniyyət bölgüsü gedir: «Həsən soxdu dəyirmanı» həm fraza kimi, həm də proseslər kimi Sovetlərdə qeyri-rəsmi mədəniyyətdə özünə yer tapa bilərdi.

Beləcə, kültürlərin özünü də onunla ayırmaq olar ki, hansıları hansı nəsnələri, hansı davranışları, hansı faktları aşağılamaq, hansı bölgələri, situasiyaları işığa çıxarmağı yasaqlamaqla bir-birindən fərqlənirlər. Sovet Azərbaycanında çap sözünün orfoqrafik səhvi oxucuya «ola bilməz!» «necə oldu bu?!» çaşqınlığında görünürdü. O dönəmdə qrammatik normaların da dəmir nəzarəti vardı. «Ola bilməz»in yerinə «Olammaz» heç cürə yazılmazdı. Hələ onu demirəm ki, Aqşin Yeniseyin «Cənnətdə terror aksiyası» kitabında çıxmış «Göləqarğısancan» romanında bir çox «abırsız» sözlər və situasiyalar da o çağın yazısında mümkün deyildi. Heç belə roman adı da mümkün deyildi!

Onu da artırım ki, bütün mədəniyyət tiplərində adam arasına çıxarılası nəsnələrin mümkün nəsnələrə baxanda azlığı intizam ideyasına da qulluq edirdi və mədəniyyətlər öz intizamları ilə öyünürdülər. Yalnız çağdaş postmodernist mədəniyyətdir, hər şey üçün qapıları açıqdır. Ən axmaq, ən savadsız görünən nəsnə də burada yuxarı çeşid simvolunu qazana bilər. Tutalım, mırıq diş və ya dişləri mırıq göstərən qondarma qaralar modelin gözəllik elementinə çevrilə bilər. Əskilərdə məsələn, kiniklərdə eybəcərliyin estetikası olmuşdu, yəni eybəcər olan yaxşı üçün, müsbətin maskası üçün işə cəlb olunurdu. Bizdə isə hələ Molla Nəsrəddini demirəm, dərvişləri deyirəm, onlar da çirkinliyin estetikasında görklərini yapıb-cızırdılar. Ancaq bütün hallarda bu orijinallıq mədəniyyətdə periferik, marginal qalırdı. Post-mordernizmdə isə artıq periferiyaya sıxışdırılmış olaylar yoxdur. Cırıq, çirkli görüntülü cins şalvarları, ayaqqabıları çağımızda yalnız bəzi elit restoranlara-filana buraxmırlar - çirkin, natəmizliyin görüntüsündə olan bu nəsnələr Postmodern toplumda çox az yerə «ayaq basammır».

Hər kültürdə yasaqların bir xeylisi bölgələr arasında demarkasiyon cızıqlar qoymağa qulluq edir. Postmodernizmdə bu qalsa da yasaqların təbiətinə baxış dəyişir. Popper deyirdi ki, günəş altında elə bir nəsnə yoxdur ki, özünün əsl məqsədinə düşmən olan amaca qulluq edə bilməsin. Doğrudan da hətta, ana öz sevdiyi uşağı öldürə bilər. Təəccüblənməyin, daha böyük əzabdan qurtarmaq üçün. İosif Flavidə Eliazar qızı Məryəm adında bir yəhudi ananın dəhşətli əməli verilir. Ana öz uşağını bişirib yedirtdirir - Romalılara qəzəbindən, nifrətindən. Çox iyrənc, tükürpədici bir səhnədir…ancaq bu səhnədə ananın Romaya nifrəti də var.

Bir də deyirəm, yasaq olunanların birdən sənətə, davranışa buraxılması həmişə olub. İndi isə bu adi bir məsələdir. Öncəki mədəniyyət tiplərində düz və yanlış vardı. Düzə substansionallıqla yaxşı bağladılmışdı, o birisinə yaman. Substansionallıq deyəndə gözünüzün qabağına nəyinsə daşıyıcısı, bədəni, kütləsi olmasını gətirin.

İndi yaxşı və yamandan substansionallıq alınıb, yəni heç bir maddi, möhkəm korpusa bağladılmayıb, ona görə də hər nəsnə yaxşıya və pisə çevrilə bilər. Bunu sübutlu etmək üçün hətta Eynşteyn nəzəriyyəsindən nisbilik anlayışını da götürüb doğrulducu arqumentə çeviriblər. Bax, indi deyə bilərəm ki, Postmodernist kültürdə yasaqların cızdığı demarkasiyon cızıqlar substansional yox, şərti başa düşülür, ona görə də hər şey hər yerə buraxıla bilər.

Bu yaxşıdı, ya pis? Nitsşenin «Yaxşı və Yamandan o tayda» yazısını Avropanın postmodernist gələcəyi üçün yozsaq, pisdir. Görün, bu alman filosofu nə deyirdi:

Avropa metisi çox eybəcər məxluqdur və həmişə kostyumlara gərəyi var (N.M.:«geydirmə»ni yada sal). Onun üçün tarix kostyumlar anbarıdır. Baxın 19-cu yüzilə, görün, tez-tez kostyumlar dəyişməyə, maskaradlara getməyə necə bir tamarzı var. Bütün vaxt ya əskilərdən, ya yabançı ölkələrdən nəsə yeniliklər gətirilir. Heç bir yüzildə bizim çağımızdakı qədər kostyumlar, dinlər, əxlaqlar, inanışlar, milli zövqlər öyrənilməmişdi.

Nitsşenin bu cızdığı səhnədə gələcək Postmodernizmin soykökü sezilir, özü də «körpə» heç də şirin görünmür.

- Bəzilərinə görə, postmodernizm modernizmin "post”udur, yəni postmodernizm modernizmin davamı kimi dəyərləndirilir. Suala bu prizmadan yanaşmağınızı istərdim ki, sizcə, Azərbaycan reallığında postmodernizmə (modernizm olmadan) birbaşa keçid mümkündürmü?

- Bizdə teatr olmadan Mirzə Fətəli teatrı, opera olmadan Üzeyir bəy operası olubsa, Modernizm olmadan da Postmodernizm ola bilər. Hərçənd deməliyəm ki, Mirzə Fətəli teatrından, Üzeyir bəy operasından fərqli olaraq bizdə 60-cı illərdən sonra Modernizmin xeyli «miqrantları» vardı. Azərbaycan rəssamlığında Səttardan, Toğruldan tutmuş, Sənan Qurbanov, Elçin Məmmədov, Elçin Aslanovacan hamısı əslində modernist kodda işləyirdilər. Mənim üçün iki sənət var, biri dünyanı şüurumuza gətirib bizə göstərir - bu realizmdir. O birisi şüurumuzu, bilincimizi dünyaya proyeksiya edib orada bizə göstərir. Salvador Dalinin xəmir saatları dediyimə örnəkdir. Bax bu modernizm və Postmodernizmə aiddir. Anarın, Elçinin, Ramiz Rövşənin, Mövludun çox tekstləri ya tam modernist tekstlərdir, ya da modernist kodlarla oynayan tekstlərdir. Vaqif İbrahimoğlunun tamaşaları Vaqifin bilgili bilincindən keçmiş modernist kodların da proyeksiyaları idi.

Onu da deyim ki, Sovet Azərbaycanında nəinki modernist tekstlər vardı, hətta bu tekstləri refleksiya edən, saf-çürük edən az-maz qəzet-dərgi yazıları, çoxlu çayxana söhbətləri də vardı - Vidadi Paşayev bu söhbətlərin parlaq simvollarından idi. Onun ədəbiyyatdan istədikləri Realizm olmayanda, Modernizm olurdu.

Bir məsələ də var. Azərbaycan Modernizminin də, Azərbaycan Postmodernizminin də bir əskiyi deyilməlidir - onların bizə doğmalığı bədən qaşınması kimi olmayıb. Onlar dünyanın yaxşı nailiyyətlərinin götürülməsidir. Daha düzü, calaq meyvələrdir. Ancaq o biri yandan, bəyəm, muğam, saz havaları calaq deyillər? Bəyəm, Bitlzların hind raqalarından istifadəsi, Batının Orientalist musiqisi calaq deyildir? Bəlkə yamsılamaçılıqda gürcülər, ruslar bizlərdən çox başqadırlar?!

Hə, yadıma Azərbaycan Postmodernizmi ilə bağlı bir şey düşdü, onu da deyim. Nə qədər yapışmaz görünsə də bizim Postmodernist gənclər həm də Mirzə Cəlil, Sabir xəttini dartıb çəkirlər. Bu xətdə Azərbaycana yaxşı Azərbaycan arzusu ilə qəzəb, kinayə, satira var. Deyirlər ki, Postmodernizm doqmatik deyil, onun tekstlərində baş ideya, mərkəz-filan, aydınlığın (yəni işığın) xaqanlığı yoxdur. Bizim Postmodernistlərin indiki Azərbaycana (eləcə də İslama) qəzəbi elədir ki, pislənən Azərbaycanı və azərbaycanlı kimi pislənən bizləri mərkəzə qoyur. Onlar öz qəzəblərində doqmatik olurlar. Doqmatik olmayan qəzəbsə odur ki, birdən tutalım, biganəliyə çevrilir. Halbuki Postmodernist intellektual, yazar dünyanı elə də ürəyinə salmır. Bizim doqmatik, sentrizmi olan tekstlərdə işıq da, yəni aydınlıq da, daha doğrusu nəyi istəməyin, nəyi pisləməyin aydınlığı da çoxdur.

Elə ədəbiyyat var ki, gücünü «nəyəsə qarşı olmaqdan» alır. Beləcə, bir çox milli tekstlər var ki, bürokratiyaya, milli mentalitetə, adətlərə, oğlanların qızları necə sevməsinə qarşı olmaqdan «mərkəzi» anlamlarını qazanıblar. Bu da sənətdir - ancaq bir əskiyi var, qarşı olduğu nəsnələr tarix səhnəsindən gedəndə həmin anlamlarını itirərək maraqsız olurlar.

Postmodernist tekstlərdə nəyəsə qarşı olmaq tekstin mərkəzi deyil. Burda ona qarşı olur, orada buna qarşı. Yada ki, birdən qarşı olduğundan iddiasını götürüb başqa işlərdə məşğul olur. Postmodernist tekstlər dünyada nəyə toxunursa semantik bolluq yaradır. Rafiq Tağıda bu güclüdür, hərçənd semantik bolluq mərkəzdə nüvəyə çevrilmiş qəzəbdən doğur. «Yarımçıq əlyazma», «Sehirbazlar dərəsi» romanlarında isə semantik bolluq doqmatik pafosla yaradılmır - gah intellektual oyun, gah təsirli görklər, görüntülərlə qığılcımlandırılır. Bəlkə də bunda Kamal Abdullanın «Gizli Dədə Qorqud» araşdırmasının təsiri var. Bu tədqiqat və ondan doğmuş pyes və s.-lər ağılın-biliyin və istedadın «uydurduğu» semantik bolluqdan çıxıblar. Kamal Abdullanın o kitabı doqmatik olmadığı üçün də mif haqqında elm əyin-başında, xirqəsində mifdir.

- "Sitat müasir ədəbiyyatın fundamental priyomudur” sitatı ilə razısınızmı? Yəni, başdan-başa sitatdan ibarət olan sitat-romanları necə dəyərləndirirsiniz?

- Bu soru mənim sarı simimə toxundu. İlk dəfə sənətdə sitat məsələsindən Baxtinin sayəsində ləzzət almışam. O, sxolastik fəlsəfənin kulta çevirdiyi, marksist-leninçi fəlsəfənin doqmatizmini saxlayan, ancaq bütün hallarda elmin oyun qaydası kimi qavranılan sitatı birdən-birə bədii ədəbiyyatın koduna, qrammatikasına salaraq Dostoyevskidə «başqasının sözü», «başqasının səsi» metaforaları ilə problemi açıb ağartdı.

İndi siz sualı verəndə mənim dediyim düşüncələrə bir gürcü teatrşünasından eşitdiyimi deyim də çarpazlaşdı: ağıllı düşünüş başqalarının düşüncələri ilə düşünmək bacarığıdır. Yaxşı tekstdə sitatlar, bax, bu funksiyanı da yerinə yetirir.

Mənim sizin sorularınıza cavabda dediklərimdə başqasının səsi, sözü çoxdur, onlarsız nə danışardım?! Ancaq görməzsiniz ki, başqasının sözünü gizlədirəm, hətta çatdırıb müəllifini deməsəm də elə deyirəm ki, bunu ilk dəfə mən söyləmişəm ədası alınmır. Çağdaş Postmodernist tekstlərdə sitatlar və onları semantik qığılcımlandırmaları ləzzətdir. Pisi plaqiatlıq, kompilyasiyadır ki, sitatın müəllifi yerinə girdirməlik edib özünü qoyursan. Hollivud filmlərindən rus filmlərində çoxlu sitatlara rast gələ bilərsən - kimsə «Əsas instinkt»də Şeron Stounun ayağını ayağı üstünə aşırması səhnəsini öz bədəni və paltarı ilə oynayır, kimsə üzünü, saçını Merlin Monronun sitatına çevirir. Ancaq əti tökür sitatı özününkü kimi verən qəza, avariya, savaş səhnələri.

Söhbətləşdi:
Rəşad Səfərov