Bu əhvalatın əhvalatı belədir.

Paytaxtın ədəbiyyat qəzetinin redaktoru idim. Bir dəfə adıma dəftər göndərdilər. Zərf əldə düzəldilmişdi, yapışqan bir yanından axıb üzündə qurumuşdu. Zərfin üstündə göndərənin ünvanı və adı yox idi. Yüngül əsəbiliklə zərfi açıb dəftəri çıxartdım. Təxminən səksən səhifəsi o üz-bu üz xırda xəttlə yazılmış qalın dəftər idi. Belə əlyazmalar heç vaxt redaktora yaxşı heç nə vəd eləmir. Adətən bu əlyazmaların müəllifi sırtıq qocalar olur və əlyazma gələndən bir neçə gün sonra horizontda peyda olub əsərin çapa verilib-verilmədiyini soruşur. Təcrübəmdən bilirəm ki, onları elə birinci dəfədən başdan eləməsən, əlyazmanın hələ oxunmadığını desən, onda hər həftə axıra qədər vuruşmaq qərarına gələn yorğun əsgər kimi başının üstünü kəsdirəcəklər. Hər dəfə belə qocaların əsaları redaksiyanın pilləkənlərində əks-səda verəndə özümü ana söyüşü söyməkdən güclə saxlayırdım.

Bu dəftərdə nə müəllifin adı yazılmışdı, nə də əsərin. Dəftəri evdə vərəqləmək üçün çantama qoydum. Əlyazmanı istənilən vaxt qaytara bilərdim. Bəhanəm də var idi. Deyərdim ki, biz ancaq makina yazısı qəbul edirik, əlyazma yox. Beləcə bu məsələnin həllini bir neçə ay uzada bilərdim. O axşam əlbəttə ki, əlyazmanı unutdum. Amma növbəti günlər ərzində heç kim cavab üçün gəlmədi. Dəftəri bir də bir həftədən sonra açdım. Buna inanmaq çətindir, amma bu, redaktor işlədiyim müddətdə aldığım ən yaxşı mətn idi. Kimsə öz uğursuz ailə həyatını təsvir etməyə çalışırdı və roman (aldığım mətnin məhz roman olduğu qənaətinə necə gəldiyimi bilmirəm) bu uğursuzluğu təsvir etməyin mümkünsüzlüyü ətrafında fırlanırdı. Elə o dəqiqə əsərin bir parçasını çapa imzaladım. Balaca bir qeyd də yazdım ki, redaksiyaya göndərilən əsər tamamlanmayıb, bu da yəqin müəllifin çaşqınlığı ucbatından baş verib, amma biz müəllifi gözləyirik. Bir ay keçdi. Müəllifdən əsər-əlamət yox idi. Əsərdən ikinci parçanı çapa verdim. Və gözəl günlərin birində bir gənc qadın redaksiyaya gəldi. Gələn kimi dava saldı, bizi onun şəxsi həyatına qarışmaqda ittiham etdi. O özü çox qəzet oxumur, amma rəfiqəsi əsərdən parçaları çap etdiyimiz nömrələri ona göstərib. Qadın iddia edirdi ki, bu əsəri onun keçmiş əri yazıb. Adlar və hadisələr həqiqi idi və qadının rəfiqəsinin fikrinə görə, bu, bizi məhkəməyə vermək üçün bəs edərdi. Və qadın gözlənilmədən ağlamağa başladı, bütün hirsi buxarlanıb yoxa çıxdı, bu vaxt o gözümə çox gözəl göründü. Sonra dedi ki, əri işgüzar adam idi və hərdən boş vaxtlarında hekayələr yazırdı, hətta bir neçəsini çapa da verib. Düzdü, qadın o hekayələri oxumadığını etiraf etdi. Boşanandan sonra isə, elə bil kişinin ağlı başından çıxdı. İndi səfil kimi dolaşır, hərdən gəlib qadının evinin qabağında oturur, onu qonşuların yanında biabır edir.

- Siz onu mənə göstərə bilərsiniz?

- Yox, gedin özünüz axtarın. O həmişə bazarın yanında fırlanır. Onu rahat tapacaqsınız. Yelləncəkli kürsüsü var. Bir də, xahiş edirəm, daha bu yazını çap etməyin, ürəyim tab gətirməz.

Qadın sakitcə çıxıb getdi.

O da başqa səfillər kimi yaşayırdı, amma həm də tam onlar kimi yox. O zibil yeşiklərində eşələnmirdi, ən azından, belə elədiyini heç kim görməmişdi, əvəzində makulatura yığıb təhvil verirdi. Deyirdilər ki, ziyansız dəlinin biridir. Bazarın yanında fırlanır, nəsə kömək lazım olanda edir, gecələr mallara göz-qulaq olur - əvəzində ona pomidor, bibər, qarpız… mövsümə uyğun meyvə-tərəvəz verirlər. Satıcılar mənə ancaq bunları dedi, üstəlik, onun axtarışda olub-olmadığını da soruşdular. Bu səfili heç kim yaxşı tanımırdı.

Onu bazarın yanında tapdım. Yelləncəkli kürsüdə oturub yellənirdi, elə bil özündə deyildi, trans vəziyyətdə idi. Saçı dağınıq idi. Əynində çoxdan süzülmüş mayka, köhnə cins şalvar və burunları cırılmış krassovka vardı. Yelləndikcə mexaniki hərəkətlə qucağındakı arıq küçə pişiyini tumarlayırdı. Təxminən qırx-qırxbeş yaşı olardı. Onun çox danışqan olmadığını demişdilər. Amma ona şad xəbər apardığım üçün əminliklə yaxınlaşdım. Özümü təqdim etdim. Üzümə baxmadı, amma elə bil yüngülcə gülümsədi. Romandan parçaları çap etdiyimiz nömrələr yanımdaydı. Bu romanı doğrudan onun yazdığını soruşanda başını tərpətməklə təsdiqlədi. Əsərin çox gözəl olduğunu, onu bütünlükdə çap etmək istədiyimizi dedim, başqa əsərinin olub-olmadığını soruşdum. Cavab vermədi. Axırda cibimdəki bütün pulu çıxartıb ona uzatdım, dedim ki, bu qonorardır. Onun pul almağa öyrəşmədiyi hiss olunurdu. Elə bil bir az özünə gəldi, utanıb üzümə baxdı.

- Sən axı boşanırsan, dostum. – deyə dostyana tonla dedim. Adətən kiminsə halına yananda belə danışırlar.

- Hələ heç kim bunu bilmir. Bir neçə gün qabaq boşanmaq üçün ərizə vermişik.

Danışdığını görüb cəsarətləndim, adını soruşdum.

- Qeorqi Qospodinov.

- Bu ki mənim adımdır, - heyrətlə çığırdım.

- Bilirəm, əvvəllər sizin qəzeti oxuyurdum, - bunu deyib qayğısızlıqla çiyinlərini çəkdi. – Bu adı daşıyan başqa yeddi nəfər də tanıyıram.

Daha heç nə demədi. Sağollaşıb tələsə-tələsə uzaqlaşdım. Bu hadisə köhnə almanaxlardakı pis romanların süjetinə oxşayırdı. Ağlıma gəldi ki, arvadına zəng edib onun adını soruşa bilərəm. Tini dönməyə az qalmış özümü saxlaya bilmədim, dönüb bir də baxdım. O, həminki vəziyyətdə oturub yellənirdi. 

Onu bir də bir ildən sonra xatırladım. Keçən vaxt ərzində romanı çap etməyə razılıq verən nəşriyyat tapmışdım və müqaviləni imzalamaq üçün axtarmağa başladım. Onu nəşriyyata gətirə biləcəyimə şübhə edirdim, ona görə müqaviləni özümlə götürdüm. Payızın axırlarıydı. Artıq onun arvadından adını olduğunu soruşmuşdum və adaşım olduğuyla barışmışdım. Nəşriyyat yaxşı qonorar boyun olmuşdu, bu pul onun karına gələ bilərdi. Bazarın ətrafını dolaşdım, yox idi. Satıcıların birindən soruşdum, deyəsən keçən il də bu satıcıyla danışmışdım, üzü tanış gəlirdi. O da heç nə bilmədi. Onu axırıncı dəfə buralarda keçən payız, oktyabrın axırlarında… ya da yox, noyabrın əvvəllərində görmüşdülər. Ondan sonra yoxa çıxmışdı. Sonra satıcı əlini yellədib dedi ki, keçən qış çox soyuq keçdi və deyilənlərə görə Rəqqas (Qosponinovu bazarda belə çağırırdılar) qışı öz yelləncəkli kürsüsündə keçirtməyə hazırlaşırmış… Bunları danışa-danışa bir kilo pomidor, iki kilo xiyar və bir neçə dəstə cəfəri satdı. Sözarası məhsulunu mənimçün də təriflədi. Bunları elə etinasız tonla dedi ki, pomidorlarını bir-bir əzmək, cəfərilərini yoluşdurmaq və onun başını pomidor püresinin içinə basmaq istədim. Bu satıcılar deyəsən o səfilin söhbət etdiyi yeganə adamlar idi və heç kim onun üçün heç nə eləməmişdi. Bu necə ola bilərdi? Nə bilim, onun üçün hardasa bir koma, ya da zirzəmi tapa bilərdilər… Amma istər-istəməz beynimdə yaranan sual tədricən hirsimi soyutdu: bəs mən, bəs mən özüm nə üçün bu yazığa kömək etmədim? Bazardan çıxdım, keçən il birinci və yəqin ki, axırıncı dəfə o adamla danışdığım yerin yaxınlığındakı meydançada skamyaya oturdum. Hər şey bir qırağa, qəribə təsadüf nəticəsində (nə üçünsə təsadüflər bizə həmişə qəribə görünür) o adamla adaş çıxdıq. Bəlkə də hər şey yaxşılığa doğru dəyişib? Bəlkə də romanının qəzetdə çap olunmağı onu həyata qaytarıb, o özünə gəlib, indi hardasa işləyir, mənzil kirayələyib, bəlkə də başqa qadınla bir yerdə yaşayır. Bir anlıq onu hansısa hündürmərtəbəli evdəki mənzildə, əynində təmiz şalvar, qalın sviter, ayağında çəkələklə təsəvvür etməyə çalışdım. O sevimli yelləncəkli kürsüsündə oturub və qucağındakı arıq küçə pişiyini tumarlayır. Bu səhnəni nə qədər dəqiq təsəvvür etməyə çalışdımsa, bir o qədər qeyri-təbii alındı. Nəhayət, nəşriyyatın müqaviləsini çıxartıb adaşım üçün edə biləcəyim yeganə şeyi elədim. Müqaviləni imzaladım.

Tərcümə: Həmid P.