Ustad ilə Əlaqənin Paradoksal Təbiəti

Ustad ilə Əlaqənin Paradoksal Təbiəti

 Ustad ilə Əlaqənin Paradoksal Təbiəti

Müəllif: Livelin Voqan Lİ

Müəllifin icazəsi ilə çevirdi: Elmar VÜQARLI 

Müstəsnalığın Şüuru
Şair Hafiz belə yazırdı: "Bələdçisiz eşq yoluna ayaq basma. Mən onu yüz dəfə yoxlamışam və hər dəfə də müvəffəqiyyətsizliyə uğramışam". Sufilər deyir ki, ruhani yolçuluqda sənə şeyx – eşq yolunun bələdçisi gərəkdir. Əgər sən səhranı və yaxud naməlum yerləri keçməkdən ötrü bələdçiyə necə ehtiyac duyursansa, demək, canın daxili dünyasına, qəlbin dərinliklərinə səyahət etməkdən ötrü də bələdçiyə bir o qədər ehtiyac duymalısan. Nəfsin (eqonun) məhdud çərçivəsindən qəlbin əngin ölçüsünə səfər ustadla – şeyxlə mümkünləşir.

Elə ki biz şeyx axtarmağa başlayırıqmı, o zaman biz paradoksal mistik dünyaya bizə reallıqla təqdim edilən çaşqınlıq və ziddiyyətlərlə daxil oluruq. "Ustad seçməyə" ehtiyac duysaq da, amma bizə deyilir ki, "Ustadı sən tapmırsan. Ustad özü səni tapır". Yaxşı, bəs bu nə cür axtarışdır ki, biz özümüz aramırıq, ancaq tapılırıq? Bundan əlavə, nəyə etibar etdiyimizi necə bilirik? Habelə əsl və yalan müəllim arasında necə fərq qoya bilərik ki, bizə zahiri təzahürləri ümumiyyətlə mühakimə etməmək tapşırılıb? Belə bir ruhani həqiqət də var ki, əsl müəllim Ali Özümüzün nuru olan qəlbimizdədir.


Bu ümumi problem istənilən qərbli yolçuya dolaşıq və mürəkkəb gəlir. Ona görə ki, mədəniyyətimizdə ruhani müəllim ilə əlaqə ənənəmiz yoxdur. Hindistanda quru1 ilə bağlılıq, ənənəvi olaraq, mədəniyyətin ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Yaxın Şərqdə sufi şeyxləri hətta bəzən təqib edilsələr də, amma onlar hər zaman ruhani dairənin səlahiyyətli xadimləri kimi tanınmışlar. Ustad şagird münasibətlərini Xristosun (İsanın) həyatı ruhani dolğunluğu ilə əks etdirməsinə baxmayaraq, Qərbdə bu ruhani dəyər heç vaxt mənəvi mənzərə funksiyasını daşımamışdır. Bunun nəticəsidir ki, biz sadəlövh və tez aldadılanıq, həm də belə ruhani münasibətə ancaq maddi dünyada dəyər kəsb edən, əsl ustadla isə qarı-qarşıya durmağa tamamilə ləyaqəti çatmayan  rasional ayrıseçkiliklə – diskriminasiya ilə yanaşırıq. 


Problemi doğuran cəhət budur ki, müstəsnalığa əsaslanan müəllim ilə ruhani bağlılığı, biz duallıq nəzərlərində görürük. Ustad bizi duallıq dünyasından qəlb çərçivəsində aşkarlanan vəhdətə götürə bilən birisidir. O bizi geriyə – vəhdətə istiqamətləndirməyi bacarır. Çünki ayrılıqdan vəhdətə artıq səyahət etdiyi üçün o (yəni müəllim – tərc.), vəhdətlə dolmuşdur. Əslində bu əlaqə vəhdətdə başlayır və vəhdətdə də bitir, yalnız şagird bunu bilmir. Nəqşbəndi sufi tradisiyasında deyilir ki, "son başlanğıcda indidir, hal-hazırdadır". Mürid yola qədəm qoyduğu andan vəhdətin ölçüsünə daxil olur; ona görə ki, yolun mühüm təbiəti müstəsnalığa söykənir. Ustad bu müstəsnalığa canlı əlaqəni təmin etməkdən ötrü oradadır. 

Ustadın işi yolçunu ayrılıqdan vəhdətə aparmaqdır. Nəqşbəndi sufi yolunda bu, yolçunun şüurunda və qəlbində müstəsnalığı huşa gətirməklə, mistik ruhani təəssürat yaratmaqla edilir. Bu təəssüratla yolçu tədricən qəlbə mənsub olan müstəsnalığın şüurundan agah olur. Şeyx üçün bu təkrarsızlıq həmişə indidir, hal-hazırdadır. Yolçu ilə onun əlaqəsi isə sevginin qapalı dairəsinə məxsusdur.

Sevgi və Qəlbin Gizli Substansiyası
 
Səfərin əvvəlində yolçu ustadını yalnız dumanlı şəkildə, yəni bütün şübhələri və mühakimələri törədən ağılın duallıq nəzərləri ilə görə bilər. Lakin ustad ilə əsl münasibət yolçunun qərəzli rəylərinə və zehni vəziyyətlərinə əsaslanmır, şeyxin əhatəsində təşəkkül tapan sevgiyə əsaslanır. Bu, könüldə odlanan o sevgidir ki, yolçunu şeyxin varlığına cəlb edir. Ruhani sevginin təbiəti qeyd-şərtsizdir, günəş işığı kimi sərbəstcə verilir.  
Müəllimin şagird üçün malik olduğu sevgi, müstəsnalığa məxsusdur və özündə ilahi şüuru daşıyır. Şeyxin dairəsinə qədəm qoymaqla yolçu (bunu özü bilməsə də,) sevginin vəhdət ölçüsünə daxil olur. Həmin vəziyyətdə yolçu müstəsnalığı tanımaq və verilənləri bilə-bilə qiymətləndirmək qabiliyyətini özündə hələ inkişaf etdirməmişdir. Əvəzində isə yolçu hələ ki müəllim ilə əlaqədə zəruri şəkildə layihələşdirilməli olan özünün götür-qoyları, zehni vəziyyətləri və psixoloji problemləri həbsindədir. 
Sevgi həm pozitiv, həm də neqativ layihələndirmələr doğurur. İnsani sevginin ziddiyyətlərini təcrübədən keçirmiş istənilən birisi bilir ki, daha böyük sevgi daha güclü layihələndirmələr tələb edir. Bunun səbəbi psixikamızın elə də çox yaşanılmamış hissələrinin özünə diqqət tələb edərək sevgimizi gün işığına çıxartmaq istəməsidir. Bu, sevginin ziddiyyətlərini daha da psixoloji cəhətdən gücləndirir və onu tamamilə gözlənilməz, istənilməyən layihələndirmələrə gətirib çıxarır. Şeyx tərəfindən verilən qeyd-şərtsiz sevgi tanış olmayan bir sıra çatışmazlıqlar ilə birlikdə çoxlu zəruri layihələndirmələr ortaya atır. Bircə dəfə sərxoşluğun ilk "bal ayı dövrü" keçdimi, bu, yolçunu ustad ilə qarşı-qarıya dayanmağa məcbur edəcək. Ruhani yolçuluqda şeyx nüfuz sahibidir. Yolçunun nüfuz problemləri çaşqınlıq buluduna müəllim ilə, daha dəqiq söyləsək, sufi yolunun mahiyyəti olan sevgi ilə münasibətin anlaşılmaz əsl təbiətini də əlavə edərək özünü büruzə verəcək.
Zahirə çıxarılan psixoloji problemlərlə işləyərkən yolçunun işi öhdəliyin daxili nüvəsinə və sevginin ilkin təzahürlərinə sadiq qalmaqdır.  Karl Yunq bu xüsusda inanırdı ki, kölgə (müəllif "kölgə” sözü ilə fərdin ruhiyyəsindəki qaranlıq tərəfləri nəzərdə tutur –  tərc.) bizim psixoloji kamilliyimiz üçün prima materiyanı2 – substratı özündə saxlayır, Özü də ondan doğulur və eləcə də bu, əsl ruhani opusdur. Ruhani işin real mahiyyəti olan müəllim ilə şagird arasındakı sevgi öhdəliyində – görünməz mövcudluqda saxlanılmağımıza baxmayaraq, bizə qarşı duran psixikamızın içindəkilərlə işləyəndə ayrı-seçkiliyə və şəffaflığa ehtiyac duyuruq. Əslində, biz müstəsnalığın şüurunu özündə daşıyan sevginin bu rabitəsinə can atırıq. O, şagirdin adi məlumatlanmasına nadir hallarda görünür; ümumiyyətlə uzun illər ərzində yolçuluqda gizli qalır. Ancaq sufilərin "qəlbin güzgüsünü təmizləmək" adlandırdığı ruhani işi aparanda anlayırıq ki, sevgi hər zaman hal-hazırda, indi, anın çərçivəsində olmuşdur.
Şeyx üçün bu sevgi işin başlanğıcında da, sonunda da yolun prima materiyasıdır. Yolçu sevgidən süzülərək ruhən təmizlənir və nəticədə Allah ilə anadangəlmə məhrəmliyi təbiətinin ən dərinliyində yaşa bilir. Mürid yolun məqamlarında ağlının və nəfsinin maneələri, ziddiyyətləri ilə üz-üzə gələn zaman şeyx yolçunun qəlbini yumşaltmaqla və qəlbinin şüurunu oyatmağa onu hazırlamaqla əsl transformasiya (çevrilmə) işini həyata keçirir. İlahi şüurluluq, qəlbin ən daxili məqamıdır; sufilər onu "qəlbin qəlbi" adlandırırlar.
Qəlbin şüuru şeyxin iltifatı ilə, şeyxin qəlbindən yolçunun qəlbinə ötürülməklə oyadılır. Bu, səxavətli və mərhəmətli Allahın rəhmətinin mahiyyət göstəricisi olan sirrin hədiyyəsidir. Sirr, ilahi sevginin məziyyətidir və o, maddi dünyadan gizlənir. Ona görə ki, o, dünyaya mənsub deyil, ilahi sevginin sirrinə mənsubdur. Bu, aşiqlə Məşuq arasındakı əlaqənin mahiyyətidir, içözüdür: "O onları sevər, onlar da Onu sevərlər" (Quran, sürə 5:54).
Ruhani işin böyük hissəsi Onun sirlərini özündə saxlamaq üçün şagirdin qəlbinə imkan yaratmağa hazırlıq prosesidir, nəfsin çirkindən daxili təmizlənmədir. Şagirdinin hazır olduğunu bildirən işarəni şeyx alandan sonra ilahi sevginin bu mahiyyəti şeyxin qəlbindən şagirdin qəlbinə yerləşdirilir. İlahi sirrin mahiyyəti olmasa, heç bir reallaşdırma ola bilməz. Sufi üçün sirr kainatda ən qiymətli substansiyadır.

Xızırın Tipik Obrazı 

Nəyə ehtiyac duyduğumuzu, eləcə də ağıl və nəfsimizin verilənlərdən hələ nəyi qavraya bilməyəcəyini ancaq müəllim müəyyənləşdirə bilər. Bundan başqa, biz fərdi özə mənsub olmayan sevgi əlaqəsi ilə tanış deyilik. Bizim şərti sevgimiz və yaxınlığımız yalnız şəxsi münasibətlər sferasında baş verir. Onun könülə aid daha dərin, şəxssiz sevgi konsepsiyası yoxdur. (Mədəniyyətimiz əsasən mənəvi dəyərlərdən məhrum edilmiş dünyəvi şəxsiyyətin maraqları üzərində qurulmuşdur; hətta Amerikada hər bir kəsə öz adı ilə müraciət etmək artıq adiləşmişdir.) Bunun əksinə olaraq, biz fərdi qəbul olunmaq üçün çalışırıq. Bu elə bir məqamdır ki, bizim naməlum emosional, hətta ruhi tələbatlarımız zahir olub müəllim ilə əlaqədə asanlıqla layihələşdirilir. Biz fərdi sferadan bu əlaqəni ayıran ənənəvi tutumun çatışmazlığını, işə yaramadığını anlayırıq. Məsələn, əksər şərq tradisiyalarında şagird birbaşa müəllimə müraciət edə bilməz, bunun üçün əvvəlcə ona söz verilməsini gözləməlidir. Halbuki Qərbə bizim belə qaydalarımız yoxdur.
Emosional və mənəvi ehtiyaclarımızı ayırdetmə vasitələri, habelə ənənəvi qavrama dəstəyi olmadığından biz asanlıqla həm öz sadəlövhlüyümüzün, həm də mövqelərindən şəxsi məqsədlər üçün istifadə edən yalançı müəllimlərin qurbanına çevrilirik. Zərif sapları mənəmlik hissi olan psixiki və ya psixoloji torun girdabına düşmək asandan-asandır. Oxuyuruq ki, müəllimə təslim olmaq vacibdir. Lakin əksər hallarda əsl təslimiyyətin məğzi düzgün başa düşülmür. Əsl təslimiyyət müəllimin zahirinə və ya şəxsiyyətinə deyil, onun mahiyyətinədir; dəqiq söyləsək, bu, müəllim ilə birlikdə Allaha olan təslimiyyətdir. Sufi tradisiyasında müəllim "simasız və adsız" təsvir edilir və müəllimin təbiəti şəxssiz vurğulanır. O boşluqdur, "əlamətsiz və formasız" olur.
Şeyx ilə əsl əlaqə şəxsi sfera ilə bir yerə sığmayan qəlbin daxili reallığına mənsubdur.  Bu reallıq birbaşa əsrar örtüklərini aradan götürən sufi müəlliminin prototipi Xıdırın ölçüsüdür. Həqiqətən də, cismani müəllimi olmayan İbn Ərəbi kimi böyük sufilərin əksəriyyəti ruhani yola Xızırın mənəvi rəhbərliyi ilə başlamışlar. Quranda söylənilən "Allahın öz tərəfindən elm (qeybə dair bəzi biliklər) verdiyi bəndələrindən biri" Xızır haqqındakı hekayət (sürə 18: 60-83) bu anlaşılmaz fiquru izləməyin nə cür çətin olduğunu göstərir. Xızırla "iki dənizin qovuşduğu yerdə" (batini və zahiri dünyaların birləşdiyi yerdə) rastlaşan Musa ondan soruşdu: "Öyrədildiyin doğru yolu göstərən elmdən mənə öyrətmək şərti ilə sənə tabe olummu?" 
Xızır belə cavab verdi: "Sən mənimlə bir yerdə olsan əsla dözə bilməzsən. Axı sən bilmədiyin bir şeyə necə dözə bilərsən?”
Xızır Musadan yolunu ayırana və "Mən bunları öz-özümdən etmədim" – deyənədək üç dəfə batini əməllər icra etdi. Xızırın həqiqəti heç bir zahiri elmi izləmirdi, Allahın iradəsini yerinə yetirirdi. Əgər Xızırı izləmək istəyiriksə, qəlbin daxili mahiyyətinə təslim olmalıyıq, özümüzü Məşuq ilə aşiq arasında mövcud olan qeyd-şərtsiz əlaqəyə məhkum etməliyik. Onda biz Xızırın real təbiətini, əsl müəllim olan qəlblərin qəlbindəki gizli mahiyyəti aşkar edəcəyik:

 Mən ağılla dərk edilməz həqiqətəm. Mən bu həqiqəti yolçusuna yaxınlaşdıran güclə sezilən ipəm. Mən insanın mövcudluğunda ən dərin sirrəm, həm də mən ibadətin məqsədiyəm, çünki görünməzəm. Mən ilahi təbiətli Şeyxəm. Mən insan təbiəti dünyasının hamisiyəm.

Müəllim bizi transendent reallığımıza birləşdirən teldir. Şeyxin lütfü ilə yolçu sevgini bilməyin müstəsnalıq şüuruna oyadılır. Lakin bir neçə il ərzində bu şüurluluq, nəfsinin məhdudiyyətləri və psixikasının nizamsızlıqları ilə üzləşən yolçudan gizli qalır. Yolçu kömək edə bilmir, lakin müəllimini duallıq pərdələrindən və özünün şəxsi götür-qoylarının təhriflərindən görə bilir. Bu əlaqə qəlbin şəxssiz səviyyəsinə aid olsa da, hələ  yolçu onu eqo-özünün fərdi mənzərəsinə gətirməyə çalışır. Bu da sevgi əlaqəsini izləməyi çətinləşdirir. Ona görə ki, bu tel çox zərifdir. Bütün çətinliklərinə baxmayaraq, əgər biz bu ipi səmimiyyətlə, sədaqətlə, israrla və fərəh hissi ilə izləsək, onda sevgi vəhdətinin gizli üzünü şeyxin qəlbi əks etdirən təki onun əsl mahiyyətinə qovuşacağıq.

Hələlik tutqun nəzərlərlə görürük;
lakin sonra üzbəüz görəcəyik.
İndi mən qismən bilirəm;
lakin sonra məhz bilindiyim kimi biləcəyəm.
****

Bəzi sözlərin izahı_____________________________
1 Quru termini sanskrit sözü olub,  xüsusilə Hindistan dinlərində "müəllim", "ustad"  mənasında işlədilir. Hindu quru-şişya ənənəsi şifahi şəkildə ötürülən tradisiyadır: dini doktrinanı, eləcə də təcrübi müdrikliyi müəllimdən şagirdə şifahi şəkildə çatdırmağa əsaslanır.
2 Prima materiya, materiya prima və ya ilkin materiya – bu xaosa, kvintessensiyaya və ya efirə oxşar bütün materiyanın primitiv formasız başlanğıc əsasıdır. Ezoterik əlkimyaçılar prima materiyanı müqayisə ilə izah edirlər və onu anima mundi (dünyanın ruhu) anlayışı ilə əlaqələndirirlər.    

Mənbə: "Sufi” jurnalı, yaz nömrəsi, London, 2001.