Zahir Əzəmətin "Yazar” qəzetinə müsahibəsi

- Zahir, neçə müddətdir ki, ədəbi mühitdə bir vaxtkı fəallığınla görünmürsən. Bu, nə ilə bağlıdır?
- Baxır ədəbi mühit deyəndə nəyi nəzərdə tutursan. Məhz mühitin yaradılması və ədəbi prosesin formalaşması üçün əvvəlkindən daha aktiv çalışıram. Sadəcə bunu çayxana müstəvisində deyil, internet üzərində konkret layihələrlə edirəm. Ötən ilin yayında yaratdığım və daha çox ədəbiyyatın üzərində qurulan Kultaz.com Mədəniyyət Portalı və ona olan böyük maraq dediklərimə konkret sübutdur. Amma sənin sualını ədəbi yaradıcılıqdakı passivliklə əlaqələndirsək, təəəssüf ki, dediklərinlə razıyam və bu, bütün ədəbi yaşıdlarıma aiddir.
- Söhbət az və ya çox dərc olunmaqdan gedir?
- Yox, kifayət qədər yazır və dərc olunuruq. Problem ondadır ki, nə mən, nə Aqşin, nə Şərif, nə də digər yaşıdlarımız 3-4 il əvvəl yazdıqlarımızdan bir qarış da irəli gedə bilməmişik. Bu, artıq ciddi yaradıcılıq böhranıdır. Bu kimi böhranın fərqli səbəbləri ola bilər.
- Maraqlıdır...
- Birincisi, milli ədəbi ənənələrin kasadlığı. İkincisi, ədəbi mühitimizin hədsiz darlığı, dünyaya qapalılığı. Üçüncüsü, bu problemləri göstərməli olan ədəbi tənqidin başının dəxli olmayan məsələlərə qarışması və s. Amma böhran əbədi deyil və ondan çıxış yolu var. Həm özümə, həm adını çəkdiyim dostlarıma güvənirəm. İnanıram ki, özümüzün yeni qatlarını üzə çıxarmağın yolunu tapacağıq.
- Tənqiddən narazılıq etdiniz. Fikrinizcə, bu gün doğrudan bizdə heç bir ciddi tənqidçi imzası yoxdur?
- Yox, elə deməzdim. İmzasına hörmət etdiyim bir neçə tənqidçi adı çəkə bilərəm. Əsəd Cahangir, Cavanşir Yusifli, Tehran Əlişanoğlu, Tahirə Məmmədli, Pərvanə İsayeva...
- Bəs Bəsti Əlibəyli, Aydın Xan, Qan Turalı?
- Bəsti xanım və Aydın Xanı ədəbi tənqiddə görmürəm. Qan Turalı isə istedadlı olsa da, hələ ki, ədəbi tənqid üçün hədsiz emosionaldır. Məncə, onu potensial tənqidçi saymaq olar, gələcəyi var.
- İndi qayıdaq, bəyəndiyiniz tənqidçilərə...
- Mən onlara hörmət etdiyimi dedim, amma bu o demək deyil ki, onlar ədəbi prosesə gərəkdiyi və lazimi qədər enerji ayırırlar. Əsəd Cahangir mənim üçün ədəbi tənqidçidən daha çox ədəbiyyatşünas kimi maraqlıdır. O, konkret şəxslərdən yazdıqda əksərən hədsiz subyektiv görünür.
- Əsəd Cahangirin cağdaş nəsrlə bağlı son silsilə yazılarından birini məhz siz baş redaktoru olduğunuz "Alma” qəzetinizdə dərc etmişdiniz. Sizcə, tənqidçi bu yazısında subyektiv idimi?
- Əsəd bəy istər adını qeyd etdiyiniz "Yaxşı gəncliyin nağılı”, istərsə də "Yeni əsrin ibtidası” və digər tənqid silsilələrində maraqlı və istedadlı olduğunu göstərib. Dediyim odur ki, onun "İskəndərnamə”, "Kim yatmış, kim oyaq” nəzəri silsiləsində əldə etdiyi uğur daha böyükdür. Bu yazılarda konkret və modern sistemlər qurulur. Məncə, o, bu yolla getsəydi, ədəbiyyata daha çox fayda verərdi. Nəinki öz enerjisini Anar, Elçin, Zəlimxan kimi yazıçı və şairlərin son illərdəki uğursuz əsərlərinə uğur donu geyindirməklə.
- Bəlkə o da sizin fikrinizi subyektiv sayır, onda necə?
- Ədəbiyyat bir elm olaraq subyektiv deyil. Daimi inkişafda olan konkret sistem və mexanizmə malikdir. Ədəbiyyat elmində "mənə görə”, "fikrimcə”, "mən belə hesab edirəm ki” kimi yanaşmalar yolverilməzdir.
Tehran Əlişanoğlu isə "Tənqid.Net” dərgisini dərc etsə də, əvvəlllər olduğundan  mətbuat və ədəbi mühitlə daha az və daha passiv işləyir.
- Bu, onun AYB-dən çıxması ilə bağlı deyilmi? Və belə çıxmırmı ki, sovet dövrü formalaşmış insan yeni dəyərlərə adaptasiya oluna bilmir, kürəyini hansısa təşkilata söykəməsə, fəaliyyət göstərə bilmir?
- Obyektivlik naminə deyim ki, Tehran Əlişanoğlu tənqidçilər arasında daha az sovet insanıdır. Və onlardan yeganəsidir ki, könüllü olaraq sovet mexanizminin davamı olan AYB-dən istefa verdi.
- Onun AYB-dən getməsinin səbəbi qurultay öncəsi Anardan gözlədiklərini ala bilməməsi deyildimi?
- Mən elə düşünmürəm. Çünki Tehran bəy indi də çoxlarının səylə can atdığı yüksək vəzifədə - "Ədəbiyyyat qəzeti”ində baş redaktorun müavini idi. Tehran sadəcə ifadə azadlığına can atdı.
Cavanşir Yusiflinin Əli Kərim haqqında kitabını isə böyük maraqla oxudum. Azərbaycan şeiri haqqında yazılmış ilk və hələ ki son ən ciddi tədqiqat əsəri sayıram bu kitabı. Amma bu günkü ədəbi prosesə münasibətdə Cavanşir bəyi hədsiz çəkingən mövqedə görürəm. O, bugünkü proseslə bağlı azsaylı yazılarda nadir hallarda konkret imzalar üzərinə gəlir. Məncə, optovoy danışmaq danışmamaq kimi bir şeydir.
- Bəlkə, sizin Azərbaycan poeziyası haqqında mütaliənizin məhdud miqyası Cavanşirin məlum monoqrafiyasına münasibəti formalaşdırıb?
- Təvazökarlıqdan xoşum gəlmir. Özümü azsaylı sistemli mütaliə edənlərdən biri sayıram. Cavanşirin kitabına münasibətimin bir səbəbi var: ilk dəfə Azərbaycan şeiri lokal çərçivədə deyil, dünya poeziyasında gedən proseslər fonunda tədqiqat predmetinə çevrilmişdi.
- Maraqlıdır, Tahirə Məmmədli və Pərvanə İsayeva hansı işləri ilə sizin hörmət etdiyiniz tənqidçilər liqasına daxil olublar?
- Onlar 2003-cü ilin "Yeni Azərbaycan” qəzetinin  ədəbiyyat əlavəsində bir neçə yazı ilə diqqət çəkməyi bacardılar. Amma təəssüf ki, bu, həm də son oldu. Onlar yenə kahin kimi Elmlər Akademiyasının cansız "məbədinə” çəkildilər.
- Söhbətimiz tənqidi başladı, ona görə gəlin tənqidlə davam edək. Siz özünüzü yenilikçi cavanlar adlandırırsınız. Doğrudanmı, sizcə ədəbiyyatda bütün yeniliklər məqbuldur, məsələn, Edip  və ya Elektra kompleksi, yaxud unitaz obrazı...
- Unitazdan başlayaq. Unitaz obrazını ədəbiyyata gənclər deyil, mərhum xalq şairi Qabil gətirib. Dediyiniz komplekslərin isə ədəbiyyat və fəlsəfədə böyük tarixi var. Sadəcə bu mövzulara Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatında yazılmamış bir qadağa olub. Ona görə də bizim ədəbiyyat həyat yoxluğundan əziyyət çəkib. Gənclər ədəbiyyata həyat gətirdilər. Təbiidir ki, hər eksperiment uğurlu alınmır. Amma ən uğursuz eksperimentdən belə, nəsə öyrənmək olar. Əksər yaşlı yazarların qalstuklu əsərlərindən isə ədəbi baxımdan öyrənməyə heç nə tapa bilməzsən. Ədəbiyyat əxlaq dərsi deyil. O, ədəb sözü ilə ancaq başlayır, amm nə ilə bitir, qoy bunu hər yazar, özü həll etsin.
- Maraqlıdır, məsələn, sizin bu antietik və antiestetik fəlsəfənizin banisi Həmid Herisçini, təhqir demirəm, hətta  ən yüngül şəkildə tənqid etmək kifayətdir ki, o, əleyhdarını "AYIB OLSUN!!!” deyə orta məktəb müəllimi kimi ədəb-ərkana səsləsin. Eyni dərəcədə də, onun silahdaşları Rasim Qaraca və Murad Köhnəqala...
- Ədəbiyyatda etikanı deyil, estetikanı önə çəkməyin tərəfdarı olmaq küçədə şalvarsız gəzmək anlamına gəlmir. Sizin eyham vurduğunuz "El içində” verilişindəki situasiyada Həmid bəy öz oponentini bir keçmiş telemütəxəssis kimi, sadəcə efir mədəniyyətinə səslədi. Bunun ədəbiyyata və yazıçılığa heç bir dəxli yoxdur. Yaradıcılığında Həmid bəy özünə, hətta ən yaxınlarına, doğmalarına həyatın dibindən baxmağı bacarır. Eyni sözləri adını çəkdiyiniz və çəkmədiyiniz digərlərinə də aid etmək olar.
- Deyirsiniz ki, biz estetikanı önə çəkirik. Xub, çəkin. Amma ədəbi yaşıdların, eləcə də sənin yazdıqlarında tez-tez rastladığımız obrazlardan biri unitazdı. Unitaz kimi antiestetik bir məkanın estetikaya nə dəxli var. Bu, oxucu diqqətini cəlb etmək imkanları tükənmiş bədii sözün məğlubiyyəti deyilmi?
- Əgər oxucu gün ərzində bir neçə dəfə təmasda olduğu evinin sıradan bir elementinin adını hansısa mətndə görüb diksinəcəksə, onun psixoloqa ehtiyacı var. Digər tərəfdən, insanı, əhatə olunduğu istənilən hadisənin, əşyanın dilindən, prizmasından izah etmək cəhdi ədəbiyyatın bir nömrəli vəzifəsidir. Azərbaycan insanını ədəbiyyat həmişə gül-bülbül kontekstində göstərib. Doğrudanmı bu gün Azərbaycan insanı rahatlıq, firavanlıq, gül-bülbül içində yaşayır? Qaldı ki, unitaz obrazına, o, yaratdığımız çoxsaylı obrazlardan biridir. Onu bizə qarşı kampaniyalarda xüsusi qabardıb əldə bayraq etmək Qabil ənənələrinə sadiqlik əlamətidir və AYB "priyomu”dur.
- Unitaz komfortabel hayatın göstəricisidir. Amma məni maraqlandıran bu deyil. Maraqlandıran budur ki, niyə unitaz tərəfdarlarına öz adlarını verəndə, məsələn, onların yazdığını ədəbiyyat yox, unitaziyyat adlandıranda bunu az qala təhqir kimi qəbul edirlər.
- Qətiyyən incimirik. Sadəcə bilirik ki, qarşı tərəfin freyd kompleksini dilə gətirmiş, qaranlıq sirlərini aləmə faş etmişik. Belədə çığır-bağır salmaları təbiidir.
- Freydizm demişkən, cavanlar öz yeniliklərini ən çox həm də bu sahədə nümayiş etdirməyə çalışırlar. Məsələn, Elektra kompleksi üzrə Nərminin lirik qəhrəmanı Allah-Atanı yatağına səsləyir, Aqşinin şeirində analıq hisslərinin kökündə fahişəlik durduğundan bəhs edilir. Hətta Elçin Hüseynbəyli də bu cavanların doğurduğu ajiotajdan tamahsılanıb  anasının əmcəyini əmmək istəyən oğraş obrazı yaradıb. Doğrudanmı, Sofoklun 2500 il əvvəl qələmə aldığı, Freydin isə 100 il əvvəl psixoanalitik izahını verdiyi bu məsələlər böyük bir yenilik və cəsarət deməkdir? Sizcə niyə biz belə görməmişik?
- Başlayaq, sualın ikinci hissəsindən. Sofokl bunu 2500 il əvvəl yazmasaydı, Yunanıstan dünyada demokratiyanın beşiyinə çevrilməz və hazırkı səviyyə  yetişə bilməzdi. Freyd isə böhran və müharıbələr içində çabalayan Avropa insanı və cəmiyyətinə yeni inkişaf prespektivi qazandırdı. Təsadüfi deyil ki, Avropa bu gün dünyada lider rolu oynayır. Azərbaycan insanı isə hələ də feodal dəyərlər və ağrılarla yaşayır. Onu heç vaxt vurğuladığımız kontekstdən özünə tanıtmayıblar. Nə mən, nə Nərmin, nə Aqşin, nə başqaları özümüzü deyil, Azərbaycan insanını yaradırıq. O, budur.
- Başımız elə qarışdı ki, heç sizin yaradıcılığınıza toxunmadıq.
- Bu bir daha göstərir ki, sənin üçün də başqaları kimi  unitaz mövzusu daha aktualdır.
- Yoxsa fərqində deyilsiniz ki, siz də Azərbaycan üçün kifayət qədər ciddi problemə çevrilməkdəsiniz. Təxminən yarım il öncə  "525-ci qəzet”də sizin və "Alma”çılar haqqında dərc olunmuş kifayət qədər kəskin tənqidi yazı da bunu göstərir.
- Bu, cəmiyyətimizin elə 525-ci dərəcəli məsələsi olaraq da qaldı. Birinci dərəcəli qəzetlər daha ciddi işlərlə məşğuldurlar.
- Rəhbəri olduğunuz  "Kultaz.com” mədəniyyət portalı qısa müddətdə internet oxucuları, özəlliklə gənclərin böyük marağına səbəb olub. Portalın yaradılması hansı zərurətdən doğdu?
- Ədəbi-mədəni nəşrlərin azlığı, onların qeyri-operativliyi müasir tələblərə uyğun daha çevik bir layihənin yaradılmasını qaçılmaz bir zərurətə çevirdi. Bu ehtiyacı görüb belə bir saytı yaratdım. Tezliklə gümanlarım özünü doğrultdu. Sayt hər gün yenilənir və istənilən oxucu istədiyi an hər bir mövzuya müdaxilə etmək, münasibət bildirmək imkanına malikdir. Nəticədə "Kultaz” qısa zamanda ən demokratik və kütləvi mədəniyyət portalına çevrildi.
- Portalla bağlı gələcək planlarınız barədə nə deyə bilərsiniz?
- Tərəfdaşımız olan Lit.az-la birlikdə çox maraqlı və geniş bir layihənin üzərində işləyirik. Layihə Azərbaycan ədəbiyyatını, elminı, bütün sahələri əhatə edən elkektron kitabxana yaratmaqla bağlıdır.  Layihənin özəlliyi ondan ibarətdir ki, o, Azərbaycan dilində yox, dünyanın beş aparıcı dilində fəaliyyət göstərəcək. Məqsəd Azərbaycanın yaradıcı, elmi-intellektual potensialını dünyaya tanıtdırmaqdır.
- Bir neçə il öncə "Divar yazıları” adlı şeir kitabınız nəşr olundu. Tənqidin kitabınıza münasibətindən razısınızmı?
- Kitab haqqında çoxlu yazılar yazıldı. Onlar arasında yalnız Aydın Talıbzadənin məqaləsi kitabı daha dolğun ifadə edə bilmişdi.
- Rus, türk kitab bazarına bir şair kimi girmək fikriniz varmı?
- Min fikir bir borcu ödəmir. Heç bir yazar belə proseslərə şəxsi fikri və ya təşəbbüsü ilə girmir. Bunun üçün ölkədə kitab bazarı yaranmalı və dünya sisteminə qoşulmalıdır. Bu isə yaxın 10-15 ildə mümkün deyil.
- Həmişə qeyri-adi optimizmi ilə seçilən Zahir Əzəmət niyə belə pessimistdir?
- Sadəcə realistəm.

Ramid İbrahimov