Bir daha Şərq-Qərb haqqında

Şərq ədəbiyyatı haqqında çox danışırlar. Azərbaycan da Şərqin bir hissəsidir. Lakin Avropalaşmamış, amma Şərqli olmaqdan çıxmış hissəsi. Yəni yarımçıqlıq. Yarımçıqlıq isə hər şeydən pisdir. Yarımçıqlıq tamlığa can atmırsa, yarımçıqlıq öz situasiyasından razıdırsa, onda deməli bir söz var: bu yarımçıqlıq iyrəncdir. Bu yarımçıqlıq ikrah doğurur.

Azərbaycan rəsmilərinin “xalqımız demokratiyaya hazır deyil” sözlərindən mən qətiyyən qıcıqlanmıram. Düzdür, onlar bu sözü tamam başqa mənada deyirlər. Lakin bu cümlədə həqiqət gizlənib. Həqiqət min yalana alət olsa da, o həqiqətdir. Azərbaycan hakimiyyətinin özü də demokratiyaya hazır deyil. Belə olsaydı bir yazıya görə yazıçı Rafiq Tağı həbsə atılmazdı. Mirzə Sakitin həbsini siyasi mübarizə prizmasından yozmaq olar. Lakin Rafiq Tağının həbsi, müstəqil jurnalistikaya qarşı digər hücumlar, ədəbiyyatın, incəsənətin gündəmdən düşməsini hakimiyyətin antimədəni ovqatına bağlamaq lazımdır.

Ah, Yevropa, Yevropa

Adi Azərbaycanlının gözündə Avropa “mavilər, fahişələr, lesbiyanlar” yurdudur. Çünki onun Avropanın elmindən, fəlsəfəsindən, ədəbiyyatından xəbəri də yoxdur.

Bu yaxınlarda yazar Elmin Həsənli qatıldığı tok-şouda baş verən hadisədən danışdı. Öz çıxışında Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyasının sosial sifariş olmadığını deyəndən sonra tok-şounun aparıcısı zalda qısa bir sorğu keçirib. Məlum olub ki, Elmin düz deyir. “Əli və Nino” romanı da belə bir səhnə ilə başlayır. Coğrafiya dərsində şagirdlər Asiyalı kimi qalmaq istəyirlər. Hərçənd onlar rus məktəbində oxuyurdular.

Biz Avropalı olmaq istəmirik. Məsələ bu qədər bəsitdir.

Şərq ədəbiyyatının vassal ovqatı davam edir

Mirzə Fətəli Axundov “Kəmalüddövlə məktubları”nda Şərq ədəbiyyatını lağa qoyaraq bildirir ki, Şərq xalqları 600 ildir Sədinin “Gülüstan”ını oxuyur, lakin adam olmayıblar. Axundov əlbəttə ki, məsələnin mahiyyətindən xəbərdar idi. Məsələ bundadır ki, Şərq ədəbiyyatı öz qarşısında adam yox, kölə yetişdirmək məqsədi qoyub. Bu məqsəd yalnız “Gülüstan” əsərində yoxdur. "Tutinamə"də də, "Siyasətnamə"də də, Firdovsinin "Şahnamə"sində də, "Əxlaqi Nasiri"də də məqsəd birdir. İnsanları məişət səviyyəsinə endirmək, onları məişət adamı etmək, şaha qulluq etməyin qayda-qanunu başa salmaq və s.

Böyük həcmə malik olan ədəbi mətnləri bir yazı ilə yozmaq çətin olsa da, biz ümumi prinsiplərdən danışacağıq. Misal üçün məlumdur ki, islam dini şərab içməyə qəti qadağa qoyubdur. Lakin "Əxlaqi Nasiri"dən tutmuş "Siyasətnamə"yə qədər bütün kitablarda şərab içməyin qaydaları şərh olunur. Hətta "Şərəbnamə" adından xüsusi bir kitab da var. Sual olunur, şeyx olan Tusi nəyə görə "Əxlaqi Nasiri" kitabında şərab içməyin qaydalarından danışır? Sadəcə olaraq şərq ədəbiyyatı riyakarlıq üzərində qurulub. Başqa bir misal. Quldarlığın antihumanist olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Lakin "Əxlaqi Nasiri"nin bir fəsli qulları idarə etmək qaydaları haqqındadır.

Düzü, hələ tələbəlik illərimdə bu kitabı axıra qədər oxumağa həvəsim olmamışdı, bir kənara tullamışdım. İndi yenidən kitabı vərəqləyəndə yeni bir şey gördüm. Şah xidmətində olmağın qayda-qanunları haqqında adlı bölmədən iki sitat:

- Şahın gözəl işlərini tərifləyib yaymaqda, eyiblərini gizlətməkdə ciddi-cəhd göstərməlisən.
- Şah xoşuna gəlməyən bir şey desə, tez onunla razılaş, başa düş ki, şah odur, sən deyilsən. Düzü odur ki, onun istədiyini edəsən, nəinki özünü köməkçi hesab edib ona məsləhət verəsən.

Amma antik fəlsəfədən Protaqor nə deyirdi: “İnsan hər şeyin meyarıdır”. Helvetsi nə deyirdi: “Ey ağıl! İnsan səninlə zindanda da azaddır”.

Mən "Əxlaqi Nasiri"dən bu cümlələri oxuyandan sonra Azərbaycanda hökm sürən rəiyyət-şah münasibətlərinin tarixi kökünü tam anladım. “Xalq” qəzetini də anladım. Amma onu da açıq deyək ki, bu rəiyyət-şah münasibəti bizdə bütün sferalarda var, müəllim-direktor, həkim-baş həkim münasibətləri də məhz bu tipli münasibətdir. Yəni aşağıdakını alçaltdıqca alçaldan təhkimçilik münasibəti.

Bir az əvvəl də yazmışdıq ki, Azərbaycanlılar Avropalıları homoseksualist hesab edir. Elə bircə “Gülüstan” əsərini oxumaq kifayətdir ki, şərqdəki homoseksualizmi görəsən. “Gülüstan” əsərini uşaqlıqdan oxumuşam. Orda homoseksualizmə aid onlarla hekayə var. Misal üçün, hekayələrin biri belə başlayırdı: Bir qazı bir nalbənd oğluna bənd olmuş, qəlbinin nalını oda qoymuşdu. Hekayə qazının nalbənd oğlu ilə pul gücünə yatmasından və buna görə hökmdarın ona cəza vermək istəməsindən bəhs edir. Uşaq ağlımla söhbətin nədən getdiyini anlamamışdım. Amma təsəvvür edin ki, bu kitab Sovet hökumətinin gəlişinə qədər Azərbaycanda molla məktəblərində dərs kitabı kimi tədris olunub.

Mən bu günə qədər düşünmüşəm ki, Azərbaycan xalqı səmimi müsəlman olsaydı, ictimai problemlər bu qədər qabarıq olmayacaqdı. Yəni, mentalitet islamdan kənar sistemdir. Amma bu sistemi formalaşdıran əsas cəhətləri mən sonradan başqa gözlə Şəq ədəbiyyatını oxuyandan sonra tapdım.

Şərq ədəbiyyatı müti ədəbiyyatdır. Özü də söhbət təkcə İslam şərqindən getmir. Seksual inqilabın beşiyi Avropa olsa da Kama Sutranı Hindistanda yazıblar. Ya da Konfutsinin “Lun Yu” əsəri. Bu əsər başdan ayağa məmur etikasının izahatı üzərində qurulub. Amma insafən İslam şərqi bu cəhətdən daha irəliyə gedib.

Şərq ədəbiyyatında niyə realist ədəbiyyat yoxdur?

Afaq Məsud esselərinin birində yazır ki, isti insanın bütün reallıq hisslərini dağıdır, ona görə də Şərqdə realist ədəbiyyat yoxdur. Bayaqkı kimi, xəstəliyin adı düzgündür, amma səbəbi yox. Şərqdə realist ədəbiyyat heç bir zaman olmayıb.

Şərqdə bir müddət fəlsəfə mövcud oldu. Yunan fələfəsinin təsiri ilə Şərqdə maraqlı filosoflar yetişdi. Düzdü, onların təlimi o qədər də orijinal deyildi. Lakin hər halda proses başlamışdı, özü də çox güclü başlamışdı.

Amma tezliklə mollalar filosoflara qarşı əsl soyqırım həyata keçirtdilər. Məşhur filosoflar öldürüldü. Sonradan hürufiliyə qarşı güclü hücuma keçdilər. Bir sözlə, mollalar Şərqdə azadlıq çarcılarına divan tutdular.

Başqa cür ola da bilməzdi. Çünki feodalizm dövrü idi, bir çox hallarda şeyxülislamın fətvası sultanın fərmanından daha güclü sayılırdı.

Şərqdə bu proses boğuldu. Burjuaziya sinfi ortaya çıxmadı. Feodalizmin ömrü Şərqdə çox uzun çəkdi. Çünki hakim ideoloji fikir forması olan İslam Orta Əsrlərdən Xristianlıqdan daha ciddi mövqelərə malik idi.

İndinin özündə də bu cəhəti görmək mümkündür. Türkiyə bütün dünyanın yeganə "din, yoxsa dünyəvilik" savaşı verən ölkəsidir. Başqa islam ölkələrində isə dünyəvilik o qədər güclənməyib ki, dinlə açıq savaşa girə. Yenə Atatürk sağ olsun.

Azərbaycanda isə sekulyarlaşma (dünyəviləşmə) prosesi süni şəkildə getdi. Sovet hökuməti dini dünyəviliklə əvəzləyə bilmədi, şüurlarda böyük boşluqlar yaratdı. Öz mədəniyyətini beyinlərə tam yeridə bilmədiyi üçün islama xeyli yer qaldı. Müstəqillik əldə edilən kimi Azərbaycanda dini fanatizm Sovet yuxusundan ayıldı. İndi o sərhəd tanımayan nəhəng buğa kimi hər şeyi öz buynuzu ilə əzməyə qadirdir.

Azərbaycanın keçmişi və gələcəyi

Bu yaxınlarda İsa Hüseynovun “Məhşər” romanını oxudum. Mütaliə zamanı qürur hissi məni bir an da olsun tərk etmədi. Roman hürufilərdən bəhs edirdi. Onların azadlıq idealları, Əmir Teymurun sərkərdə əzazilliyinə qarşı simvolik taxta qılıncla qiyam qaldırmaları, roman boyu yüksək bədii vüsətlə qalxan fəlsəfi dialoqlar, siyasi intriqalar və əlbəttə ki, bir yazıçı kimi İsa Hüseynovun peşəkarlığı diqqətə dəyərdi. Romanın yazıya dəxli budur ki, həqiqətən də Azərbaycanda tarixən mütərəqqi ideyalar mövcud olub.

Ya da Azərbaycanda sol ideyanın yayılmasına baxaq. Məmməd Əminin sarsılmaz əzmini götürək. Amma indi bunlar hardadır? Bakunin dövlət haqqında deyirdi: "Dövlət fərdi arzuların qəbristanlığıdır." Bu cümlədən dövlət sözünün yerinə Azərbaycan qoyun, reallığı ifadə edən cümləylə qarşı-qarşıya qalacaqsınız.

Azərbaycan marksizmin ən geniş yayıldığı şərq ölkələrindən biri idi. Amma onu görün nə günə qoydular? Ya da Məmməd Əminin demokrat ideyalarını.

Dini fanatizmə qarşı olan güclü yazıçılar nə Osmanlıda, nə də İranda yox məhz Azərbaycanda yetişmişdi. Onların axırı necə oldu? Nəyə görə Mirzə Cəlil əlyazmalarını yandırdı, nəyə görə Sabir serrozdan öldü? Və nəyə görə onların yazdıqları özlərindən sonra yeni bədbəxtləri öz aqibətlərinə məhkum eləməkdən başqa heç nəyə yaramadı? Bu suallar açıq qalır.

Azərbaycanda bu gün də İslam ictimai şüurda öz yerini qoruyur. Amma tarixən sufiliyin əsas mərkəzi qollarından olan hürufilik (hürifilik əslində beynəlminəl, dinlərin fövqündə bir təlim olsa da, onun əsas simaları Nəimi və Nəsimi Azərbaycanda doğulmuşdular, Nəimi elə burdaca, Nəsimi isə məlum olduğu kimi Hələbdə öldürülmüşdü) burda pərvəriş tapsa da, bu günkü Azərbaycan İslamında nəinki hürufilikdən, heç sufiliyin digər qollarından da heç nə yoxdur. Görünür, buranın qeyri-rəsmi adı “Şərqin qapısı” olsa da, əslində bura Qərbdir, yəni Günəş burda batır. Bu yazdıqlarım fəlsəfi, elmi bir izah yolu deyil. Bunu bilirəm. Lakin bu xalq üçün yeni xilas yolu axtarıb, tapmağa hacət varmı?