Oqtay Əliyev
yazıçı, publisist

Xalq şairi Rəsul Rza təkjə şeir və poemaları ilə deyil, ədəbi-tənqidi məqalələri və publisistik yazıları ilə də ədəbiyyat tariximizdə silinməz izlər buraxmışdır. Hər bir böyük sənətkar üçün bu, tamamilə təbii və qanunauyğun bir hadisədir. O, təkjə bədii yaradıjılığı ilə deyil, elmi, tənqidi və publisistik əsərləri ilə də öz sözünü deyir. Böyük şairimiz Səməd Vurğun, Azərbayjan ədəbiyyatının görkəmli simaları olan Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə də təkjə öz bədii əsərləri ilə deyil, tənqidi, publisistik və elmi yaradıjılığı ilə də geniş oxuju kütləsinin, ədəbi ijtimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşlar.

Rəsul Rzanın müxtəlif illərdə qələmə aldığı tənqidi və publisistik yazılarını nəzərdən keçirəndə adamı heyrət bürüyür. Onun klassik və müasir ədəbiyyatımıza, ayrı-ayrı görkəmli sənətkarların yaradıjılığına, ədəbi gənjliyin axtarışlarına həsr olunmuş məqalə və portret yazıları öz dərin ümumiləşdirmə bajarığı, ədəbiyyatı duyum qabiliyyəti, obyektivliyi və prinsipiallığı ilə seçilir. O, Azərbayjan ədəbiyyatında «yazıçı tənqidi»nin gözəl nümunələrini yaratmışdır. Lakin elə yazıları da var ki, onların əsl tənqidçi qələmiqdən çıxdığına qətiyyən şübhə etmirik.

Böyük şairin tənqidi və publisistik yazılarını mövzularına görə qruplaşdıra da bilərik. Lakin bu məsələdən sərf-nəzər edib, şairin yalnız Azərbayjan klassik ədəbiyyatı ilə bağlı fikir və mülahizələrini əks etdirən məqalələrdən söz açajayıq.
Rəsul Rza klassik ədəbiyyatımızın vurğunu idi. Bəziləri isə  iddia edirdilər ki, R.Rza sərbəst şeir yazdığı üçün poetik ənənələrimizə xilaf çıxır, klassikanı inkar edir. Amma onun həm bədii yaradıjılığı, həm də tənqidi-publisistik yazıları bunun əksini sübut edirdi. Bunu şairin Azərbayjan klassik ədəbiyyatının nəhənglərinə, dünya şöhrəti qazanmış dahi sənətkarlarına həsr etdiyi yazılarda aydın görmək olar.

«Yüksək eşqin böyük heykəli» məqaləsini o, dahi Nizami Gənjəvinin böyük ilhamla yaratdığı Şirin obrazına həsr olunmuşdur. R.Rza yazır: «Nizami yaradıjılığı həqiqi, böyük sənətin gözəl bir nümunəsidir. Onun qüdrətli qələmi ilə yaranmış insan səjiyyələri əsrlərin boranlı və tufanlı yollarından keçərək, bu günə qədər gəlmiş, bu uzun və məşəqqətli yollarda təravətini, rəngini, hərarətini hifz etmişdir. Vətənimizin qojaman sənətkarı tərəfindən yaradılmış obrazlar içərisində yüksək eşqin böyük heykəli olan Şirin xüsusi yer tutur».

R.Rza niyə məhz Şirin obrazına mürajiət etmişdir?  Bunun səbəbləri məlumdur: «Şirin Azərbayjan torpağının doğma balasıdır». Təkjə azərbayjanlı olduğunamı görəmi?  Yox?  «Şirin gözəl olduğu qədər zəkalı, sadiq olduğu qədər qəhrəman, vəfalı olduğu qədər iradə və mətanətlidir. Şirin dünya ədəbiyyatında yaranmış yüksək mənəvi aləmə malik olan nadir qadın surətləri sırasında birinjilərdəndir».

Rəsul Rzanın sevdiyi klassiklərdən biri də Şivan torpağının yetirdiyi, bütün Azərbayjan və Şərq dünyasında öz ölməz poeziyası ilə böyük şöhrət qazanmış İmadəddin Nəsimi idi. Keçən əsrin altmışınjı illərin sonu-yetmişinji illərin əvvəllərində bu qüdrətli şairin anadan olmasının 600 illiyi nəinki Azərbayjanda, dünyanın bir çox ölkələrində təntənə ilə qeyd edilirdi. R.Rza Nəsimiyə üç məqalə həsr etmişdir: «Jahana sığmayan şairin qərib məzarı», «Böyük şair haqqında qeydlər», «Nəsiminin bir beyti haqqında». Birinji məqalədə R.Rzanın Hələb şəhərində Nəsiminin məzarı ilə bağlı düşünjələri əks olunur: «Kərəm Əslisini, Qərib Sənəmini axtara-axtara gəlib Hələbə çıxdılar. Nəsimi hansı sevdanın qaçılmaz çəkiminə yön tutub, qədim Şirvan torpağından ayrıldı, ruzigar çalxamına düşmüş yarpaq kimi uzaq Suriya ellərinə getdi? Hələbin qaynar havasında «iki jahan sığan» qəlbini haqq-həqiqət susuzluğundan qurtarmaq istədi?».
Bundan sonra şairin məzarıyla bağlı görüntülər təsvir olunur.

İkinji məqalədə R.Rzanın tədqiqatçılığı, Nəsimi yaradıjılığı və şəxsiyyəti ilə bağlı sözün həqiqi mənasında elmi düşünjələri öz əksini tapır. Şairi maraqlandıran odur ki, Nəsiminin Azərbayjanda nəşr olunmuş şeirlərində səhv və nöqsanlar vardır.  R.Rza Nəsiminin qədim bir əlyazması ilə tanış olur və bu əlyazmadakı şeirlərdə kəlmə və ifadələrin osmanlı türkjəsinə deyil, azərbayjanjaya daha uyğun olması qənaətinə gəlir. Məsələn, Nəsimi çox yerdə bən yox, mən; şimdi yox, imdi; kiprik yox, kirpik; iləri yox, irəli yazır. Dil baxımından Nəsimi şeirləri ilə tanışlıq onun lüğətinin bu gün belə işlətdiyimiz sadə Azərbayjan sözləri ilə zəngin olduğunu göstərir: kəsək, adaş, yaşınmaq, ala, ummaq, iraq, uğurlu, azər, buğda, başa qaxmaq, başaqçı, tuş gəlmək, davar, irişmək, üzərrik və s.

Üçünjü məqalə daha maraqlıdır. Şair yazır: «Uzun illərdən bəri ağızdan-ağıza deyilib, vərəqdən-vərəqə yazılıb gələn bir rəvayət vardır ki, «Nəsimini dabanından soydular» Bu rəvayət şairin çox yayılmış bir beyti ilə əsaslandırılır:

Zahidin bir barmağın kəssən dönüb həqdən qaçar,
Gör bu miskin aşini sərpa soyarlar, ağlamaz».

Bu beytlə əlaqədar R.Rza dörd ehtimal irəli sürür. O, birinji ehtimalın həqiqiliyini təsdiq edir. Həmin ehtimal bundan ibarətdir: «Nəsiminin qətlinə fitva veriləndən sonra şair bir gün, ya bir neçə gün hökmün ijrasını gözləyərək həbs yerində saxlanmışdır. Fitvanın məzmunundan xəbərdar olan Nəsimi bu beyti yazmış və hər vasitə ilə onu dostlarına yetirə bilmişdir. Şairin ölümündən sonra bu beyt Nəsimi tərəfdarları arasında geniş yayılmış və məlum əfsanənin yaranmasına səbəb olmuşdur».

Dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin poeziyası da Rəsul Rzanın bir sıra məqalələrində böyük heyranlıqla yad edilir. 1943-jü ildə Rəsul Rza «Süleyman Rüstəmin qəzəlləri haqqında» adlı bir məqalə yazdı. Məqalənin bir hissəsi Azərbayjan poeziyasında qəzəl canrının inkişafına, onun əbədi missiyasına-gözəlliyin və eşqin tərənnümünə və Füzuli qəzəllərinin poeziyamız üçün bir örnək olduğuna həsr olunmuşdur. Məqalədə deyilirdi: «Ölməz Füzulinin hər qəzəli bizi heyran qoyduğu kimi, öz musiqisi ilə də qulaqlarımızı oxşayır, qəlbimizi titrədir, ruhumuzda alovlu bir iz buraxır. Füzuli qəzəli bir sənət növünün çərçivəsinə sığmayan qüdrətli bir ilhamın həm danışan, həm də səslənən lisanıdır. Bəlkə bu səbəbdəndir ki, hələ də Füzuli qəzəlinin səviyyəsinə qalxan bir qəzəlçi şair olmamışdır». Daha sonra Rəsul Rza yazır ki: «Biz Füzulini az nəşr etmiş, az oxumuş, çox az tədqiq etmişik və çox az tanıtmışıq. Dünya ədəbiyyatında Füzuli qədər böyük eşq və ələm şairi yoxdur, Füzuli yaradıjılığı bir xəzinədir ki, biz onu bir muzeyə çevirməliyik»

Rəsul Rzanın ən çox sevdiyi şair isə heç şübhəsiz, Mirzə Ələkbər Sabir olmuşdur. O, Sabirin yaradıjılığına bir neçə məqalə həsr etmiş, avtobioqrafiyasında isə Sabirə böyük məhəbbətinin sirrini açmışdır. R.Rza etiraf edir ki, onun ilk əsərlərinə ən dərin təsir Sabir yaradıjılığından gəlmişdir. Sabiri bütün ömrü boyu özünün müəllimi və dostu hesab edən Rəsul Rza yazırdı: «Sabirin dərdi-xalqın dərdi, Sabirin sevinji -xalqın sevinji idi. O, qoynunda yaşadığı torpağın ağrılarını öz qəlbinin ağrısı kimi, xalqın müsibətlərini öz müsibəti kimi duyurdu». Burada R.Rza Sabir sənətinin uzunömürlülüyünü şərtləndirən başlıja səbəbi izah edir.

R.Rzanın «Onun qəlbi» məqaləsində biz təkjə Sabirə böyük sevgilər bəsləyən bir şairi yox, həm də öz sələfinin yaradıjılığına vaqif olan bir sənətkarı görürük.  R.Rza Sabiri yeni Azərbayjan heirinin böyük yaradıjısı hesab edir.  Yazır ki, Sabir şeirləri, yarandıqları zamanın ən doğru bədii sənədlərindəndir. Yalnız kəskin ijtimai məzmun deyil, forması etibarilə də Sabir poeziyası Azərbayjan ədəbiyyatında yeni bir mərhələ, yeni geniş bir yol, yeni ədəbi məktəb idi.

«O, bizim sıralarımızdadır» məqaləsində isə  Sabir poeziyasının Azərbayjan şeirinə ğöyük təsirindən söz açılır.
Sabirin novatorluğu nədə idi?

Bu haqda R.Rzanın fikirləri çox maraqlıdır.

«Sabir yalnız poeziyanın mündərijəsi, onun predmetini anlamaq, temanı seçməkdə deyil, forma sahəsində də novator idi. Onun şeirləri tam mənasında təbii danışıq intonasiyasındadır. Bu, şairin yaşadığı dövr ədəbiyyatında, xüsusilə, poeziyasında prinsip etibarilə yeni bir şey idi. Sabirin bu novatorluğu xalqımızın bədii arsenalına böyük bir hədiyyə idi. Şeirin əruz vəzni sabirləşməklə, yenidən janlandı, dəbdəbədən xilas oldu, oynaqlıq qazandı, azəri dilinə uyğunlaşıb, onunla daha artıq həmahəng oldu. Sabir köhnə şeirlə yeni şeir arasında elə bir uçurum yaratdı ki, artıq geri dönmək mümkün deyildi. Bu əlavəni də edək ki, Sabir Azərbayjan şeirinin ən yaxşı ənənələrini bu uçurumdan keçirib gətirdi. Bu ənənələri yeni rənglər, oricinal sədalarla zənginləşdirdi».

Rəsul Rza həmin məqalədə belə bir jəhəti də qeyd edir ki, müasir ədəbiyyatımızda Sabirin rolu çox böyükdür. Son zamanlar mən satira silahına tez-tez mürajiət edirəm.

Rəsul Rzanın bir silsilə satirik şeirləri var ki, bunlarda Sabir ruhu aşkar nəzərə çarpır.O da Sabir kimi həyatdakı eybəjərliklərə, mənfiliklərə, neqativ hallara qarşı kəskin etirazını bildirir, bu etirazları satira şəklində ifadə edir. «Damğa» şeirində o, rüşvətxorluğu və rüşvətxorları ifşa edir6

Yəni sən də kişisən!
Gözünə girsin o maaş!
Bilirsənmi ən layiq adın
nədmir, sənin?!
Aşın müqəyyəd qafiyəsi!
Qulaq as!
Dara-bara salma!
Sus!
Rüşvət puluna külfət saxlayan
dəyyus!

R.Rzanın «Və», «Qonşu paxıl olmasa, bağ çəpəri neyləyir», «Yaltaq», «Anonimçi», «Kaftarlı», «Sitatjıl» «Alijənabov dedi», «Pərsəng daşı», «Məsləhət», «Çibinlər», «Mığmığalar», «Mən bağa yox, ayrı bağa», «Baş üstə», «Ərzi-hal», «Həzər» və s. heirləri sabiranə ruhdadır. Kəskindir, ironik notlarla doludur, əsl satiradır!

Amma R.Rza Sabirin dörd satirik şeirinə nəzirə də yazmışdır. «Ax nejə kef çəkməli əyyam idi. Ondaki, övladi-vətən xam idi» mətləli şeirinə R.Rza «Rüşvətxorlar mərsiyəsi» şeirini nəzirə yazmışdır.

«Ax, nejə kef çəkməli əyyam idi.
Ondaki övladi-vətən xam idi..»
Rüşvət alırdıq azı-az, çoxu çox.
Puldu, qızıldı, ya da şey, fərqi yox.
Əmr eləyirdik jibi tox, qarnı tox.
İndi nədir? Qoyma-haray, qorxaqorx,
Xalqa ağır gün, bizə bayram idi.
«Ax, nejə kef çəkməli əyyam idi»

Rəsul Rza böyük ədibimiz Mirzə Fətəli Axundzadəni «Yeni Azərbayjan ədəbiyyatının banisi» adlandırırdı.  Onun da böyüklüyünü xalq həyatını yaxından duyması ilə əlaqələndirirdi.

R.Rza təkjə Azərbayjan ədəbiyyatının deyil, dünya xalqları ədəbiyyatının klassiklərini də hərarətlə təbliğ edirdi. Onun rus klassiklərindən Mayakovskiyə, Qorkiyə həsr etdiyi məqalələr öz müasirliyini indi də saxlayır.

Klassik ədəbiyyatı sevən, onu təbliğ edən Rəsul Rza özü də bizim üçün janlı klassik idi, Biz o zaman da ondan öyrənirdik, indi də öyrənirik!