Rolan Bart. Tənqid və həqiqət
- 11.01.2020
- 0 Şərh
- 9502 Baxış
Rolan
Bart (1915-1980) - Fransa ədəbiyyatşünası və kulturoloqu, fransız semiotika məktəbinin
ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Ali təhsilini Sarbonnada alandan sonra
(1939), 1940-50-ci illərdə ədəbi tənqidçi və esseist kimi sol mətbuatla fəal əməkdaşlıq
edir. 50-ci illərin ortalarında milli elmi araşdırmalar mərkəzinin sosiologiya
şöbəsində işləyir.
Bartın
orijinal ədəbiyyatşünaşlıq nəzəriyyəsi elə bu dövrdə formalaşmağa başlayır. Hələ
"Nəsrin sıfırıncı səviyyəsi" oçerkində Bart ədəbi formaların
"üçüncü ölçüsü"nü - ikisinin (dil və üslub) birinə qarşı qoyulduğu
"nəsr"i - təsvir edir. Müxtəlif yazı tiplərini öyrənən araşdırmaçı bu
fikrə gəlir ki, dil vahid şəkildə abstrakt və neytral olmayan ünsiyyət vasitəsini
təqdim edir, onu istifadə etdikləri məqsədə qarşı fərqindəliyi olmur, amma
sosiokulturoloji məğz, dəyər, intensiya və s.-lərin materialistik birləşməsində
ideoloji təhsilin böyük rolu var. Bu da Bartı konnotativ semiotika ilə dərindən
maraqlanmağa həvəsləndirir. Uyğunlaşdırıcı analitik aparat hazırlayaraq onu bir
tərəfdən miqyaslı şüurun birləşdirilməsinin tədqiqində
("Mifologiyalar", 1957), digər tərəfdən də ədəbi formalardakı
sosiokulturoloji cəhdlərin kəşfində ("Tənqidi esse", 1963) istifadə
edir.
Bart
1960-cı ildən işarə, simvol və şəkil üzrə yüksək təcrübi tədqiqatlar məktəbinin
sosiologiyası şöbəsində işləməyə başlayır. Ədəbiyyat semiotikası məsələlərinə
olan marağı onu poetikanın struktur problemlərinə gətirib çıxarır. 1960-70-ci
illərdə Bartı fransız strukturalizminin (sonra da poststrukturalizmin) siması
hesab edirlər, onun "Tənqid və həqiqət" essesi (1966) Fransada
"yeni tənqid"in tərəfdarlarını birləşdirən ədəbiyyatşünaslıq
manifestində böyuk rol oynayır.
1960-cı
illərin sonundan etibarən Bart mətnlərarası semiotika ilə ciddi məşğul olmağa
başlayır. Müxtəlif mədəni kodların daxil olub qarşılıqlı yerləşən ərazisi kimi
anlaşılan əsərə mətnlərarası yanaşma nümunəsi Bartın O.Balzakın hekayələrindən
birinə həsr etdiyi "S/Z" (1970) kitabıdır. Bu çalışma ilə ədəbi əsərin
oxucu tərəfindən qəbul olunmasını analiz edən "Mətndən gələn həzz"
(1973) essesi də səsləşir.
1976-cı
ildə Rolan Bart Kollec de Fransın ədəbi semiotika kafedrasına dəvət olunur.
Elmi rütbə almaq üçün proqrama uyğun oxuduğu "Mühazirə" (1977) onun
son irimiqyaslı işi olur (çünki Bart avtomobil qəzasında həyatını itirir). O,
bu mühazirəsində 25 illik elmi fəaliyyətinə yekun vuraraq,
strukturoloji-semiotik metodların köməyilə ədəbiyyatın öyrənilməsinin mümkün
perspektivlərini qeyd edib.
Tənqid
və həqiqət
"Yeni
tənqid" adlandırılan anlayış bu gün yaranmayıb. Azadlıqdan sonra (bu da
özlüyündə xeyli təbii proses idi) Montendən Prusta qədərki bütün müəllifləri əhatə
edən ən fərqli işlərdəki ən müxtəlif tənqidçilər klassik fransız ədəbiyyatına
yeni fəlsəfi cərəyanlara güvənərək baxmağa cəhd etdilər. Məşhur ölkənin zamanla
öz keçmişindəki faktlara qayıtmasında və onların günümüzdəki yararlılığını təyin
etmək üçün yenidən təhlilində təəccüblü heç nə yoxdur. Bu cür təzədən qiymətləndirilmə
prosedurları gərək sistematik aparılsın.
Amma
gözlənilmədən bu hərəkatı saxtakarlıqda günahlandırıb, adətən istənilən
avanqardın yaratdığı nifrət hissiylə qarşılayaraq, ona hər şeyi olmasa da, əsas
cəhətlərini qadağan etdilər: sən demə, əsər intellektual münasibətlərdə boşluq
yaradırmış, eyni zamanda, mənəvi olaraq təhlükəli, sofistika ilə dolu, öz
uğrunda isə yalnız snobizmə borclu imiş. Qəribəsi odur ki, niyə bu mühakimələr
belə gec başladı? Nə üçün məhz indi? Bu, kiminsə təsadüfi reaksiyasıdırmı? Əsəbi
obskurantizmin residividirmi? Yoxsa əksinə, çoxdan işlənilmiş və indi dirçələn
formalarla diskursun ilkin cəhdidir?
İnsanlardan
uzaqlaşıb hansısa gizli qrupla birləşən bütün bu əks-hücumlar öz xassəsinə görə
ideoloji möhürdür, onlar istənilən mühakimə və dilin hansısa sarsılmaz siyasi
başlanğıca aid olduğu ikimənalı mədəni qata daşınırlar. Yeni tənqidin İkinci
imperiyası üzərində bu cür proses yaratdılar: o, "elmi və ya hətta fərdi
düşüncənin elementar qaydaları" tətbiq olunarsa, həqiqətən də birbaşa
olaraq şüura zərbə vurarmı? Ətrafda "sırtıq, qarşısıalınmaz və utanmaz
seksuallıq" tüğyan edəndə məgər o, mənəviyyat nümayiş etdirirmi? Milli
institutları sərhədin o tərəfində diskreditə etmirmi? Kəsə kəlmə, o "təhlükəli"dirmi?
Sonuncu kəlmə fəlsəfə, dil və ya incəsənətə aid olunanda adam dərhal müxtəlif
konservativ düşüncələrə qapılır. Əslində, bu fikirlərlə yaşayanlar həmişə qorxu
içərisindədirlər (bəlkə, onları məhvetmə ideyasına kökləyən də məhz budur);
onlar yeni olan hər şeydən qorxur və onu "boşluq" adlandırırlar (nəyə
görəsə həmişə çata biləcəkləri yeganə nəticə bundan ibarət olur). Bir çox
yeniliyə olan şübhəçiliyə "müasirliyin tələbi" və ya "ədəbi tənqidçilik
üzərində yeni tərzdə düşünmək" reveransları ilə yanaşır, gözəl natiqlik
jestiylə "keçmişə faydasız qayıdış"ı inkar edirlər. Buradan maraqlı
qeydlər çıxarmaq olar: müəyyən müddət ərzində bu insanlar, sanki (mühakimə etmək
xatirinə mühakimə etdikləri) müasir əsərlərlə barışmış kimi görünmək istəyirlər,
amma rahat olduqları "mahiyyətlər bolluğu"nun sərhədinə çatanda birdən-birə
dəyişib kollektiv cəzalarını tətbiq etməyə əl atırlar. Eyni zamanda, sanki,
bütün bu məhkəmə prosesləri bərabərliyin pozulması nəticəsində meydana çıxır.
Dağıdıcı olmaq üçün tənqidin mühakimə etməyə ehtiyacı yoxdur, onun dildən bəhs
etmək yerinə ondan sonrakı məsələlərdən danışmağı kifayət edir. Bugünkü tənqidçiliyi
"yeni" olmasına görə yox, sadəcə sözün həqiqi mənasında "tənqid"
olmasına görə sıxışdırırlar, çünki o, müəlliflə şərhçi arasında rolu müəyyənləşdirən
və dillər iyerarxiyasının dayanıqlığına zərbə endirməyə haqlı olan bir
anlayışdır. Buna əmin olmaq çətin deyil, ona qarşı qoyulub, "edam"ına
əsas kimi göstərdikləri qanunların çıxarışlarına diqqət etmək kifayətdir.
Tənqidçilikdə
həqiqətəbənzərlik
Aristotel
(Müdriklik və kütləvi anlaşma kimi ənənəvi təsirlərlə düşünən insanların
simasında) həqiqətəbənzər kateqoriyanın mövcud olduğu ehtimalına güvənərək məğzlərin
açıqlanması texnikasını işləyib hazırlamışdı. Həqiqətəbənzərlik - yazılı əsərdən,
yoxsa şifahi mənadan söhbət gedir? - bu, göstərilənlərin heç birinə qarşı getməyən
hər şeydir, ya da hər şeyin həqiqətəbənzər olmasına ehtiyac yoxdur. Real keçmiş
(bununla tarix məşğul olur), ya da zərurətdən baş verənlərlə (bununla da elm məşğul
olur) əməkdaşlıq edəndə o, yalnız kütlənin nəyi mümkün saydığıyla hesablaşır,
bu razılaşma da bəzən nə tarixi reallıq, nə də elmi mümkünlüklə üst-üstə
düşmür. Bu səbəbdən Aristotel geniş kütlə üçün estetika yaratdı; miqyaslı mədəniyyətin
cari əsərlərilə əvəzləsək, çox ola bilsin, öz çağdaşlığımızın həqiqətəbənzərlik
ideyasını modelləşdirə bilərik, baxmayaraq ki, bəzi təsəvvürlərin gerçək olması
nə tarixi, nə də elmi nöqteyi-nəzərdən mümkün deyil, yenə də bu əsərlər kütlənin
mümkünlük təsəvvürlərinə qarşı getmir.
Köhnə tənqid
məhdud şəkildə miqyaslı tənqidlə əlaqəlidir, deyəsən, bizim cəmiyyət
kinematoqrafik, romantik və ya musiqi məhsulları kimi tənqidi şərhlərə qarşı da
tələbkar olmağa başlayıb; çağdaş mədəni şüur çərçivəsində bu tənqid şəxsi
auditoriyaya sahibdir, nəhəng qəzetlərin səhifələrində at oynadır və (ənənələrimiz,
müdriklərimiz, ya da dünyagörüşümüzdən çıxan) hər şeyə qarşı getməyi qadağan edən
məhdud intellektual məntiqə arxalanıb fəaliyyət göstərir. Qısası, tənqidçiliyin
öz şəxsi həqiqətəbənzərlik ideyası olmalıdır.
Məlum
ideya hansısa proqram arayışı təsəvvürü yaratmır. Əksinə, məğz öz-özünü doğuran
həqiqət kimi görünür, həqiqətəbənzərlik istənilən metodologiyanın xaricində qərar
tutur, ya da metod həmişə mahiyyətə dəxli olan qanuni və təsadüfi suallar verə
biləcəyimiz şübhəçilik aktı kimi anlaşılır. Bu, əsasən, həqiqət tərəfdarının
yeni tənqidin "ekstravaqant çıxarışları"ndan karıxanda, ya da
utananda hiss olunur; burada hər şey ona "absurd", "yöndəmsiz",
"anormal", "patoloji", "düşünülməmiş" və ya
"ağıldankəmlik" kimi görünür. Həqiqətəbənzərlik tənqidi nümayəndəsinin
"aşkar şeylər"dən xoşu gəlir, eyni zamanda, bu aşkar şeylər
istisnasız normativ xarakterə malikdirlər. Sadə məntiqlə götürəndə bütün həqiqətəbənzərsiz
mühakimələrdə nəsə qadağan olunmuş meyvə effekti və ya təhlükə var: şəxsi
fikirlərin fərqliliyinin nəticəsi normalardan imtinaya yol açır; imtina - səhvə,
səhv - günahkarlığa, günahkarlıq - xəstəliyə, xəstəliksə - eybəcərliyə
çevrilir. Amma analoji normativ sistemlərinin çərçivəsi həddindən artıq dardır
və istənilən əhəmiyyətsiz şey onu asanlıqla dağıda bilər. Buna görə də həqiqətəbənzərlik
qaydaları yaranır ki, tənqidçini təcili hansısa tənqidi anti-təbiətin ərazisində
qərar tutmaqdan və "teratologiya" adlandırılan məsafədən qorusun. Bəs,
görəsən, 1965-ci ilin tənqidi həqiqətəbənzərlik təcrübəsinin qaydaları
hansılardır?
Obyektivlik
Obyektivlik
qulağımızı qabar edən bu qaydaların birincisidir. Ədəbi tənqidçiliyə aidiyyəti
olan obyektivlik nədir? Əsərin "bizdən asılı olmayan mövcudluğu"ndakı
özəlliyi nədən ibarətdir? Belə çıxır ki, bu xüsusi özəllik tənqidçinin
ekstravaqant çıxarışlarına sərhəd qoymalı olduğuna görə yüksək dəyərə malikdir,
dəyişkən düşüncələrimizdən asılı olmadığı üçün zəhmət çəkmədən onunla
razılaşmalıyıq, həm də bu özəllik ən rəngarəng məhdudiyyətlər qazanmaqdan
usanmır: srağagün şüur, təbiət, zövq və s. cəhətləri haqda, dünən müəllifin
bioqrafiyası, "janrın qanunları", tarixi barədə düşünülüb və bu gün
artıq bizə tamam başqa məhdudiyyət təklif edirlər. Bizə deyirlər ki, əsər
"aşkar şeylər"dən ibarətdir, sizin işiniz "dilin səhih
faktlarına, psixoloji əlaqə qaydalarına və janrın struktur təlabatına"
arxalanıb onları müşahidə etməkdir.
Burada
bir neçə fantomatik modelin rabitəsi yaranır. Birincisi leksikoqrafiyaya
aiddir: bizi inandırmaq istəyirlər ki, Kornel, Rasin və ya Molyeri əlin altında
Keyrunun "Klassik fransız dili lüğəti"ni saxlamaqla oxumalıyıq. Hə, əlbəttə,
bununla mübahisə etmək kimin ağlına gələrdi ki? Guya, bu və ya digər sözlərin mənasını
biləndən sonra nə etməyə çalışırsınız ki? "Dilin səhih faktları" adı
altında başa düşülən şey aparıcı lüğətin faktlarıdır, nəinki dilin öz faktı. Bədbəxtlik
(ya da xoşbəxtlik) orasındadır ki, ən təbii dil başqa dilə material ola biləcək
gücdədir və heç birinin ilkin dilə əks-mövqeçiliyi yoxdur, amma ona nisbətən
birmənalılıqdan çıxıblar: bəs əsərin yazıldığı və çoxmənalı hesab olunan bu törəmə
- zədələnməmiş, nəhayətsiz, simvolikayla zəngin - dilə yüklənmək üçün
yoxlanılmış alət, lüğət haradadır? Elə "psixoloji əlaqə" ilə də vəziyyət
bu cürdür. Hansısa açarın köməyi ilə onu "oxumaq" istəyirsiniz? İnsan
davranışlarını müəyyənləşdirmək və əlaqə quruluşlarını təsvir etmək üçün müxtəlif
üsullar var: psixoanalitik psixologiyanın qoyuluşu bihevioristik psixologiyanın
qoyuluşundan xeyli fərqlənir və b. Hər şeyə tanış olan və buna görə də dərin təhlükəsizlik
hissi yaradan "məişət" psixologiyası gizlənə biləcəyimiz son yerdir,
amma bəla ondan ibarətdir ki, bu psixologiya özü bizə hələ məktəbdə öyrədilən
Rasin, Kornel və s. müəlliflərə münasibətdə olan qarışıq şeylərdən təşkil
olunub, bu da müəllif haqqında təsəvvürlərin bizə öncədən məlum olan həmin
obrazların köməyilə yaradılması deməkdir. Nə deyirəm ki: yaşasın tavtologiya!
"Andromauv"un personajlarını "vəhşi ehtirasları olan didərgin fərdlər"
kimi iddia etmək, absurddan banallıq vasitəsiylə qaçmaq və bununla belə səhvlərdən
sığortalanmamaq anlamına gəlir. "Janrın strukturu"na gəldikdə isə
burada ətraflı dayanmaq istəyirəm. "Struktur" sözü üstündə artıq yüz
ildir mübahisə gedir; genetik, fenomenologik və başqa fərqli olanlarla yanaşı, əsərin
planını qurmağı öyrədən "məktəb" strukturalizmi də var. Bəs burada
hansı strukturalizmdən söhbət gedir? Bu və ya digər metodoloji modellərdən
qaçmaqla hansı strukturu müşahidə etmək olar? Yəqin, artıq klassik dövr
ilahiyyatçılarının vasitəsilə tanıdığımız müqəddəs mətnlərin faciələrindən
danışmarıq; bəs, onda yeni tənqidin "ekstravaqant çıxarış"larına
qarşı qoyulan roman "struktur"u hansıdır?
Deməli,
məsələdə göstərilən bütün "aşkar şeylər" yalnız məhdud seçim məhsulunun
mahiyyətidir. Bu "aşkar şeylər"in birincisi gülüş doğuran və ya heç nəylə
obrazlaşdırılmamış hərfi mənada anlamaqdır; heç kim heç vaxt inkar etməyib ki, əsər
zəruri hallarda filoloji cəhdlərlə gizlədilmiş mətnaltı mənaya malikdir. Sual
yaranır: bu mətnaltı mənadan hərfi mahiyyətlə ziddiyyət təşkil edən tamam başqa
məna çıxarmaq haqqımız varmı? Cavaba qətiyyən lüğətin köməyilə yetişə biləcəyinizə
ümid bəsləməyin, bunun üçün dilin simvolik təbiəti fonunda ümumi nəzər nöqtəsindən
çıxarışlarımıza arxalana bilərik. Digər "aşkar şeylər"ə də bu cür yanaşmaq
olar: artıq onlar hamısı seçdikləri məhdud psixoloji və strukturoloji modellərə
əsaslanan interpretasiya təqdim edirlər. Bu kod (bəli, məhz kod) dəyişməyə
meyllidir, ona görə də, əslində, tənqidçinin obyektivliyi bu və ya digər kodu
seçmək faktıyla deyil, əsərə qarşı seçdiyi modeli dəyişmək imkanı verən
ciddilik səviyyəsilə əlaqədardır. Və bu, heç də boş şey deyil. Əgər yeni tənqid
heç vaxt başqa nəsə iddia etməyib, mətnin daxilindən çıxan təsvirlərin
obyektivliyinə əsaslansaydı, onda çətin ki, ona qarşı müharibə elan olunardı. Həqiqətəbənzərlik
tənqidi nümayəndəsi adətən mətnin hərfi mənada oxunuşunu dəstəkləyən bir kod
seçir. Nə deyək: bu seçim digərlərindən heç də pis deyil. Hər ehtimala qarşı,
onun nədən ibarət olduğuna baxaq.
Bizi
öyrədirlər ki, "sözlərin arxasında onların şəxsi mənasını saxlamaq
lazımdır", bu da hər sözün yalnız bir mənaya gəldiyi və bu mənanın ən
yaxşı olduğu deməkdir. Bu qayda tamamilə ədalətsiz şəkildə istənilən obrazlı
ifadəyə qarşı inamsızlığa, ya daha pisi, onların gözdən salınmasına aparır:
sanki onlara qadağa tətbiq edir (məsələn, əgər Berenika qatil tərəfindən
öldürülmürsə, "Tit Berenikanı öldürür" demək olmaz); sanki az və ya
çox dərəcəli ironiya ilə onları hərfi mənada anladıqlarını iddia edirlər (duzlu
Neronla Yuninin göz yaşlarının əlaqəsindən "lehmədə qurumuş günəş
işığı" yaranır, ya da bundan "astrologiya sahəsindən qarşılıq"
gözləyirlər); nəhayət, sanki onlarda dövrlə səsləşən xarakterik klişelərdən
başqa nəsə görməməyi tələb edirlər (respirer ("nəfəs almaq") felində
nəfəs almağa ehtiyac yoxdur, çünki XVII əsrdə bu fel "ruhun müşayiət edilməsi"
kimi anlaşılırdı). Beləcə biz xeyli maraqlı qiraət dərsinə keçid edirik: şairləri
oxuyarkən onların əsərlərindən heç nə çıxarmaq lazım deyil; "liman",
"saray" və ya "göz yaşı" kimi sadə və konkret sözləri
(dövrün necə istifadə etməsindən asılı olmayaraq) çoxanlamlığa qaldırmağı bizə
qadağan edirlər. Nəhayətdə söz öz referentual dəyərini tamamilə itirir, üzərində
yalnız bazar qiyməti qalır: o, daxili inkişafa deyil, ticari anlaşmalardakı kimi sadəcə tədavül məqsədinə xidmət edir.
Nəticədə belə anlaşılır ki, dil yalnız bir faktda - öz şəxsi banallığında
inandırıcı görünə bilər.
Tərcümə
etdi: Səbuhi ŞAHMURSOY