Mövzu üzrə nəyi deyə bilmişdim

Niyazi Mehdi

Dünyanın sonunu gözləyənlər sırasında durmasam da və hətta apokaliptik soraqlara azca qımışsam da indiyənəcən bu qonuda bir neçə müsahibə verməli olmuşam. Həvəssiz, ilhamsız bir neçə nəsnəni söylədim: Ortaçağda Katolik Avropasında xristianların İsusa inamının bir ayrılmaz yönü o idi ki, bu gün-sabah Qiyamət günü baş verəcək və Xristos möminləri xilas edəcək. Ancaq həmin dönəmdə hər il dünyanın sonunu gözləyən xristianlar, axırda, bezdilər və dində şübhə rüşeymləri cücərti verdi: əgər Qiyamət günü gəlmirsə, bəlkə dinimiz yanlışdır? Bax, belənçi quşquları yaxın buraxmamaq üçün də Ortaçağ Xristianlığından Məhşər gününun bəkləntisi, haçağ gəlməsi yığışdırıldı.

Məndən fəlsəfədə və ədəbiyyatda dünyanın sonu məsələsini soruşanda isə söylədim ki, fəlsəfədə bu problem elə də ilginc ideyalara gətirib çıxarmayıb. Bircə, Heraklit yadıma düşdü. O irəli sürmüşdü ki, dünya Oddan (yəni Enerjidən?!) yaranır və bu Od yandıqca azalır-azalır. Ancaq azalmaq yox olmaq deyil, sadəcə, həmin Od bizim yaşadığımız dünyadan çıxıb qırağa toplanır və oraya tam yığılandan sonra partlayış baş verib dünyamızı Yanğına salır. Sonra püskürmüş Oddan yenidən dünya yaranır. Özü də bu prosesdə hər nəsnə, hər süjet təkrar olunur. Yəni belə çıxır ki, hər dünya siklində (yaranışdan sonluğa keçib, oradan da geri qayıtmaqda), tutalım,  mən, -  Niyazi Mehdi hər dəfə indiki tarixə çatanda «Dünyamızın sonuna daldan atılan daş» yazısını yazacam. Lap Borxessayağı süjet alınır: adam hər dəfə yaranıb sürən dünyanın bir zaman və məkan nöqtəsində etdiyini sonsuz sayda təkrar edir….

Hinduizmdə dünyanın yaranışı və sonu başqa ilginc modeldə – rəqs modelində verilirdi: Tanrı Şiva dünya boyu fırlana-fırlna rəqs edəndə dağıda-dağıda gedir, başladığı nöqtəyə çatanda isə  qura-qura gedir – yaddaşım aldatmırsa, deyəsən, belədir.

İnsanların dünya sonluğuna həndəsi gərəyi

Dekabrın 21-dən sonra dünyanın sonu haqqında söhbətlər bir az səngimişdi ki, birdən ağlıma daldan atılan daş kimi düşüncələr gəldi. Belə bir soru: nədən başlayanın sonsuz sürməsi insanların psixolojisinə belə yaddır və ona görə də dünyanın məhv olması az qala mazoxist arzu kimi gəzir?! Bu sonluq cümlənin axırında nida işarəsinə, nöqtəyə oxşayır. İnsanlar dünya ilə bağlı üç nöqtəni nədən həzm edz bilmirlər, hərçənd sənət əsərində «non finito» «yəni bitməzlik» estetikasının etgisini bilirlər?!

Bir səbəb odur ki, adamlar sonsuz uzanan düz cızığı sevmirlər. Bu, Aristoteldə belə görünür: sonsuz uzanan düz xətt mümkün deyil, çünki əvvəl-axır nəyəsə rastlaşıb sınmalıdır, deməli, öz təbiətinə xəyanət etməlidir, yəni düzdən əyriyə çevrilməlidir. Onun üçün də Kosmosda fırlanma hərəkəti üstündür. Göylər (fələklər) fırlanır, planetlər fırlanır…. Fırlanmaq elədir ki, mərkəzin başına hərlənəndə özü-özünə sadiq qalır.

Bax, bu məntiq və estetika ilə də yunanlar üçün kürə, dairə ideal fiqur olmuşdu. Həmin məntiq və estetika yunan filosofu Empedoklda belə bir qəribə düşüncə yaratmışdı ki, Tanrı kürə formasındadır. Bu qəribə, axmaq görünən fikrin ağıllı açımını da vermək olar: Tanrı yetkin varlıq olduğu üçün onun forması yetkin olmalıdır. Kürədir yetkin hərəkəti verən, kürənin üzüdür bütün nöqtələri bir-birinə eyni «hüquqlu» edən.

Yaxşı yadıma düşdü, bizim Klassik poeziyada Fələyə üz tutub nalə çəkmək geniş yayılıb. Ancaq soruşanda bəlli olur ki, gənclərimizin çoxu «Fələk» sözünü «Allah» sözünün sinonimi sayırlar. Halbuki Ortaçağ şairləri Arsiotelsayağı düşünürdülər ki, zaman Fələklərin fırlanmasından, onlara «sancılmış» Günəşin, Ayın hərlənməsindən doğur. Bizim başımıza işlər zaman içində gəlir, onun üçün də  taleyimizə görə şikayət edəndə Fələklərə tərəf nalə çəkməliyik.

Dünyanın sonu haqqında düşüncələr çevrə, fırlanma həndəsəsindən gəlir. Sadəcə, İudaizm, Xristianlıq və İslam başqa dinlərdən fərqli olaraq dünyanın sonunu bir aktlı edirlər, sondan sonra yalnız Axirət dünyasının əbədiyyəti gələ bilər, ona görə də dünyanın yenidən başlaması və beləcə, sonsuz fırlanması ola bilməz.

Fır-fıra strukturları mədəniyyətdə

Fırlanmanın yetkin hərəkət sayılması İslam mədəniyyətinə də keçib: həcc ziyarətində möminlərin Kəbənin başına fırlanması – təvaf həm də çevrəvi hərəkətin üstün sayılmasıdır.
Mevləvi dərvişlərin fırfıra rəqsi isə təvafı, eləcə də Kosmosda fələklərin, planetlərin fırlanmasını özlərində güzgüləndirib göstərirlər. Hamısı da özündə bir ideyanı gizlədir: olanın sonu gəlməlidir. Düzdür, fırlanma hərəkəti bu sondan sonra yenidən başlamağa ayaq verir. Qiyamət, Məhşər günü isə sonluqdan sonrakı uzanışı fırladıb başlanğıca qaytarmır. Dünya sonluğundan sonra Axirət əbədiyyatı başlayır (hərçənd bu Axirət, artıq, zamanda uzanan düz cızıq deyil, çünki fəlsəfə açır ki, Əbədiyyat donmuş nöqtə, donmuş an, donmuş indidir).

Fır-fıra strukturları dilimizdə

Dilimizə keçən «başına dolanım», «başına dönüm» deyimi təvafın qalığıdır. Baxın, bizim dilimizin necə deməsini, necə bildirməsini fəlsəfi bilinc diktə etmir. Yəni dilimizin subyekti fəlsəfi düşüncə deyil. Ancaq sanki bu fəlsəfə azəri danışığını məcbur edir ki, yaşamasına, güzəran keçirməsinə «dolanmaq» desin. Dolanmaq bir mərkəzin başına fırlanmaqdır. Yaşamaq isə sanki həyatın zaman lentində uzanmasıdır. Ancaq insan zamanı bitmədən uzanan sürə kimi sevmir, ona elə gəlir ki, fələklərin, eləcə də onlara «sancılmış» Günəşin, Ayın fırlanması gecəni-gündüzə çevirirsə, deməli zamanı da fırladır. Burdan çıxan sonuc: zaman Günəş kimi, Ay kimi fırlanmaqdır. Deməli, bizim zaman axınında bulunmağımız dolanmaqdır.

Dünyanın sonu haqqında düşüncələr çevrə, fırlanma geştaltından, qavrayış stereotipindən gəlir. Sadəcə, İudaizm, Xristianlıq və İslam başqa dinlərdən fərqli olaraq dünyanın sonunu bir aktlı edirlər, sondan sonra yalınız Axirət dünyasının əbədiyyəti gələ bilər, yoxsa dünyanın yenidən başlaması və beləcə, sonsuz fırlanması ola bilməz.

Zamanda fırlanmanın başqa sonucları

Çətin deyil görmək ki, mən danışa-danışa dünyanın sonu sör-söhbətinin içinə, dışına yığılmış, ancaq açıq görünməyən anlamları bərpa edirəm. Bütün mədəniyyətlərdə keçmişin ideallaşdırılması var. «Kitabi-Dədə Qorqud»da həmin ideal keçmiş «ol zamanlar…» deyimində verilirdi. Ol zamanlar oğul atanın üzünə qayıtmazdı və s.

Arxaik kültürlərdə əcdadalara sevgi və heyranlıq o qdər idi ki, hətta onun qafa sümüyünü də evdə simvol kimi saxlayırdılar. Keçmişin indidən yaxşı olması düşüncəsi bizim iliyimizəcən işləyib. Ona görə də Sovetlərdə kasıblığın və mənəvi alçalmanın bütün üzünü görmüş adamlar həmin dönəmi «utanıb-qızarmadan» Cənnət adlandırırlar. Beləcə, dairə qapanır. Adamlar heyran-heyran keçmşə baxmaqla geriyə dönmə eyləmini, aktını yerinə yetirirlər.

Keçmişin ideallaşdırılmasının bir eyibi də var. Gələcəyə korlanma sürəcinin artması kimi baxırlar. Zaman korlanma gətirir. Buradan da sonuc çıxır: həmin korlanma dünyanın sonu, dağılması ilə bitməlidir.

Keçmiş, İndi, Gələcək fırfırasının semantik səpələntiləri

Aydın Taldıbzadənin «Tarix, yoxsa yaddaş» (http://teleqraf.com/news.php?id=13711) məqaləsinin başlıca ideyası budur ki, yaddaşımıza yazılmış «gözəl teatr tariximiz, gözəl aktyorlarımız» təkcə milli öygü deyil. Bu diskurs İdeal keçmiş ideyasını bir daha doğrulasa da həmin keçmişdən qopmanı korlanma vepktorunda verir. Nəticədə teatrımızın indisi aşağılanmış halda görünür. Başqa sözlə, teatr Keçmişimiz teatr indimizi düz qavramağa əngəl olur.

Azərbaycan mədəniyyətində Keçmişə qiyam başqa tip kültür tekstlərini də törətmişdir. Bu düşüncəni Avropa kontekstinə açıqlayaq. Orada Keçmişin kultuna qarşı yavaş-yavaş İndinin ideolojisi formalaşmışdı. Bu, ilk dəfə özünü Dirçəliş, Renessans kültüründə göstərmişdi. Məsələn, İntibahda öz dövrünə heyran olan düşünərlər və sənətçilər peyda olmuşdu. Novatorluq tekstin dəyərinin göstəricisinə çevrilmişdi. Daha sonralar Keçmişə heyranlığın alternativi kimi Çağdaşlıq, Modernizm, Müasirlik ideolojisiı formalaşdı. Bu ideoloji özünü doğrultmaq üçün Keçmişi aşağılamalı idi. Sabirdə, Mirzə Cəlildə, Üzeyir bəydə, Əhməd bəy Ağaoğluda bunu tez-tez görürük. Onu da deyim ki, Keçmişə qəzəb və qiyam Azərbaycan mədəniyytində o qədər yaşarı oldu ki, hətta paradiqmatikləşdi. 20-ci yüzilin axırı, 21-ci yüzilin erkənləri Rafiq Tağı başda olmaqla «post-modernist» ayamasını qazanmış bir dəstə istedadlı yazar Keçmişə qiyamı və qəzəbi həm uzaq Keçmişlə, həm də Yaxın keçmişlə bağlı ixtisaslaşdırdılar. Modernizmdə Keçmişə qiyam, Post-modernizmdə isə Keçmişlə çoxanlamlı sayrışmalar, oynaşmalar var. Halbuki bizim post-modernistlərdə Anar, Ramiz Rövşən, Vaqif Səmədoğlu kimi yazarların tekstlərinə modernist qəzəb özünü göstərir.

Keçmişlə Post-modernizm ruhunda davranmağın ən parlaq örnəyini Kamal Abdulla verir. Onun eyləmlərində Keçmişin rəmzləri, dəyərləri ilə məzələnmək da var, heyranlıq da var. Kamalda «Gizli Dədə Qorqud» əsl post-strkturalist elmi tekst kimi dekonstruksiya üstündə qurularaq «Kitabi-Dədə Qorqud»u ələk-vələk edir. Eyni işi onun romanı «Yarımçıq əlyazma» da görür.

Bütün sadalanan hallarda biz Keçmişi götürüb onunla fırlanmanın Azərbaycan mədəniyyətinə dürlü semantik və struktur səpələntilər verməsini görürük.

Bayramlar, rituallar keçmişə fırlanmaq kimi

Qarşıdan yeni il gəlir. Sanki təqvim hər ilə bir il də artırır. Ancaq Yeni il, eləcə də Novruz və başqa ritual bayramları keçmişin təkrarı kimi fırlanmanı da cızır. Beləcə, hər il biz keçmişin hansı gününüsə təkrar etmiş oluruq. Beləcə, Yeni il zamanın uzanışında bizi fırladıb keçmişə qaytarır ki, oradan Gələcəyə bir də qayıdaq.