Universitetin arxa qapısından Akademiya bağına tərəf yönələn darısqal yolda yenə sənlə rastlaşdım. Həmişə bu yolda rastlaşırıq. Mən nahar vaxtı Akademiyanın ucuz yeməkxanasına, sənsə yoxsul kitabxanasına gedirsən. Əvvəllər sən elə bilirdin ki, mən də kitabxanaya gedirəm, daha doğrusu, bunu özüm demişdim sənə. Bağışla ki, yalan danışmışam, mənim qışın ilik donduran sazağında, yayın beyin buxarlandıran qızmarında bu qədər yolu qət eləməyimin səbəbi vərəqləri cırılmış, üz qabığı əzilib büzülmüş kitablara olan məhəbbətim yox, mədəmi heç olmasa, saat yarım tox saxlayacaq dadsız-duzsuz, yağsız-tamsız, amma ucuz və təmiz yeməklərin qoxusudur. Amma sənə həmişə elə gəlib ki, Akademiya ancaq alimlər üçündür, onun qapısından içəri ancaq qalstuklu, kraxmallı köynəkdə ziyalılar adlaya bilər. Səhv eləyirsən, əzizim. Ora kitab oxumağa gedən bəlkə də təkcə sənsən.

Budu, yenə çıxdın qabağıma. Sol əlindəki çəliyini yerə ustufca toxundura-toxundura tısbağa yerişi gedirdin, sağ qolundan yenə də xalan qızı yapışmışdı. Addımlarını elə ehmalca atırdın ki, ayağının altında qarışqa qalsaydı, bunu heç hiss eləməz, şüşə qalsa qırılmazdı. Sənin ritmin hamını əsir edən zamanla ölçülmür, deyəsən. Arxayın yerişinlə bir-birini qovub qaçan saniyələrdən, dəqiqələrdən qisas alırsan sanki. Səni ötüb keçməyə nə var. Saymazyana keçərəm, özümü elə göstərərəm ki, guya görmədim. Xətrinə dəyəcək, dəysin də… Amma heç vaxt belə eləməmişəm. Səni görən kimi addımlarım öz-özünə yavaşıyır, üzümə candərdi təbəssüm qondurub, səsimi sənin səsinə oxşadaraq hal-əhval tuturam. Tələbəlik illəri, saqqız kimi çeynənib azından yüz dəfə tüpürülmüş mövzular, qaysaq bağlayan xatirələr bir-birinə calanır, bu əyri-üyrü küçəni keçmişimizin iyi bürüyür. Bir az iydə çiçəyinin, bir az yasəmən gülünün, lap çox da geydirmə Çin ətirlərinin iyinə bənzəyən, gicgah kütəldən bir iy…

İndi yenə eyni təəssüratların məngənəsində sıxılmamaq üçün addımlarımı yavaşıtdım, səndən də yavaş, ayaqlarımı aramla götürüb qoyurdum. Düşünməyə xeyli vaxtım vardı. Özünü müdrik göstərən köhnəlmiş kişilər kimi əlimi arxamda çarpazlayıb, nə düşünəcəyimi götür-qoy eləmək istədim, gözümün qabağına sənin başdaşın gəldi. Qupquru yosuna bürünmüş, saralmış, kimsəsiz bir başdaşı. Lap skif kurqanlarından çıxan daşa oxşayırdı. Üstündə də sənin hələ ikinci kursda oxuyarkən mənlə birgə çəkdirdiyin şəklin vardı. Çox ciddi dayanmışdın, qəzəbini düz fotoaparatın obyektivinə tuşlamışdın, adama elə gəlirdi ki, dəlisən. Bu şəkli çəkdirməyə də bir xeyli dil tökəndən sonra razılıq vermişdin. Nədənsə birdən ürəyimdən keçmişdi ki, səninlə şəklim olsun. İndi həmin qəzəbli baxışlar başdaşından mənə sarı boylanırdı. Altında təvəllüdün, bir də öldüyün tarix yazılmışdı, o qədər köhnə görünürdü ki, heç düzəməlli oxunmurdu. Sinə daşının yarısı da yerə batmışdı, ətrafını alaq-ulaq, pişpişə, sarmaşıq basmışdı. Bu qatmaqarışıqlığın içində bir dənə də başıaşağı çobanyastığı gözümə dəydi. Başı düz sənin sinə daşına əyilmişdi, elə bil kitab oxuyurdu. O qədər əyilmişdi beli də donqarlaşmışdı, lap səni xatırladırdı.

Qətiyyən məni qara basmırdı, qarabasma yuxuda olur axı. Mənsə günün günorta çağı sənin arxanca gəlirdim. Sənə çatmağıma bir-iki addım qalsa da, özüm-özümü yubadırdım. Adam vaxt öldürəndə ağlından qəribə şeylər keçir, düşüncələrim elə sürətlə bir-birini əvəzləyirdi. Sanki səssiz filmə baxıram, kimsə lentin ucundan tutub var gücü ilə dartırdı, kadrlar qovhaqovdaydı. Ucundan-qulağından səni tanımasaydım, elə bilərdim Çaplinin filmlərinə baxıram. Amma nədənsə hər şey, əksinə, arxadan əvvələ cərəyan edirdi. Məntiqi ardıcıllıq heç vecimə deyildi. Düşüncələrimdəki səliqəsizliyə görə məni tutmayacaqdılar ki…

…Fakültəmizin «zamdekan»ı qartal dimdiyinə oxşayan sallaq burnunu bekaraca yuxarı dikəldib, ağızucu salam verdi və üzü nəşriyyata tərəf götürüldü. Soruşdum, hara belə?; dedi ki, filan professor, yəni sən, nəhayət ki, ölmüsən, qəzetə başsağlığı verməyə gedir. Elə uzun ömür yaşamışdın ki, adamın paxıllığı tuturdu. Sənə qədər biz hamımız - bütün tay-tuşların ölmüşdük. Sən hamımızdan çox yaşadın, birgə getdiyimiz yolları hamımızdan çox yağır elədin. Mənə qəribə gələn o idi ki, bu qədər kitab-dəftərin arasında ölməyə də vaxt tapa bilmişdin.

...Sonra səni auditoriyada gördüm, lift işləmədəyindən çəliyini pillələrə döyəcləyə-döyəcləyə düz yeddinci mərtəbəyə dırmaşmışdın. Bilirəm, axı hirs-hikkəsən, tərs damarın tutdusa, yeddinci mərtəbə nədi, lap göyün yeddinci qatına da qalxardın. Tələbələr dəhlizin o başından çəliyinin zəhlətökən tıqqıltısını eşidəndə bir görəydin necə pərişan oldular. Üzünə gülmələrinə baxma, hamısının səndən zəhlələri gedir, illah da qızların. Bilirəm, heç sənin də qızlarla aran yoxdu, bir naz-qəmzəli, bir az gözəyatımlı qız görəndə elə bil qutuda ilan görürsən. Mütləq nəyisə bəhanə eləyib ilişirsən, Tomrisi, Burla Xatunu, Nigarı, aradabir Janna Darkı da misal çəkib məhv edirsən gözəlləri. Sənin düşüncənə görə şalvar geyinən qızların hamısı "o söz”, gəzəyəndi, elə bilirsən ki, gülərüzlərin hamısı yelbeyindi. Neçə il dərs dedin, 40 il, ya 48 il, mən öləndə, deyəsən, 37 il stajın vardı. Bir dəfə də olsun, özünə oxşayan insan övladına rast gəlmədin. Heç kim sənin yerişini yerimədi, heç kim sən olmadı. Onları qınama, XXI əsrdə sən olmaq faciədi, özünütəcriddi, intihara bərabərdi. Axı sən niyə XIX əsrin ikinci yarısında yaşamadın?! Nə itin azıb bizim əsrdə? Sənə oxşayanlar 100 il əvvəldə qalıb, ona görə də ömrünü təklikdə, tənhalıqda, kağız-kuğuzun arasında keçirdin, 100 il əvvəlki tay-tuşlarının yazdıqları ilə təsəlli tapdın.
Adam eyni vərəqə baxıb 48 il necə mühazirə deyə bilərdi axı! İllər də çıxdaş oldu, əsr də dəyişdi, əlifba da, amma sənin papirus kağızlarına oxşayan vərəqlərin dəyişmədi ki, dəyişmədi. Sənə elə gəlirdi ki, maraqlı dərs keçirsən, qabaq cərgədə əyləşən, özünü çalışqan göstərən tələbələrin sənin hər kəlməndən sonra yaltaqcasına başlarını tərpədirdilər, guya hər şeyi başa düşürlər. Sən də onlara baxıb ruhlanırdın. Ax zavallı, bilsən, onlar sənin dalınca nələr danışırdılar? Sənə qarı qartımış deyirdilər, onlar səndən qiymət almaq, sənin kimi psixapatın zəhminə tuş gəlməmək üçün başlarını tərpədib artistlik edirdilər. Onlar bu gün sənin saxtakar tələbələrin, sabahın müti fikir qulları oldular. Sənin yetişdirdiyin hibritdən bundan artıq nə gözləmək olardı?

...Hər şey tərsinə gedirdi, kadrlar bir-birini əvəzlədikcə addımlarımı daha da yavaşıdırdım. Qorxurdum ki, birdən lent qırıla, hər şey yarıda qala, onda eləcə ayaq üstə ürəyim partlardı. Növbəti kadrlarda sənin göz yaşların göründü. Açığın deyim, inanmıram ki, onu məndən başqa kimsə görmüş ola. Deyəsən, heç uşaq vaxtı da ağlamamısan. Məni qınama, sən nə vaxtsa uşaq olmusanmı? Deyəsən, dissertasiyanın müdafiəsi ləngiyirdi, ordan-burdan köçürüb, alabaşına, kül başına cızmaqara elədiyin 350 səhifəlik söz yığnağını dissertasiya kimi dürtüşdürmək istəyirdin. Nə olursa-olsun, təki bu mərhələni də adlayıb professorluğa gedən yolunu bir az da qısaldasan. Heç səni qınamıram, indi çoxları belə eləyir. Hamı sənin kimi yazır  - giriş, üç-dörd fəsil, bir də nəticə. Sən girişdən nəticəyə gedən yolu kəsələmək, hoppanaraq keçmək istəyirdin. Nə qədər başına ağıl qoymaq istəsəm də, yaxın durmurdun, toxtaqlıq vermək üçün dediyim sözləri tərsinə başa düşürdün. Elə bilirdin sənə paxıllıq eləyirəm. İndi ona görə göz yaşı tökürdün ki, kimsə səndən qabağa düşmüşdü, özü də elə-belə kimsə yox, sənin rəfiqən kimsə. Ölənə kimi anlamadın ki, niyə o həmişə səndən qabaqda olub. Onda olanların heç yarısının yarısı da səndə yox idi. Hə, nə olsun ki, sən ondan çox kitab oxumusan, nə olsun sənin sifətin heç vaxt ənlik-kirşan görməyib, nə olsun sən qürurlusan. Nə olsun axı. Heç vaxt onun səndən gözəl, sığallı-tumarlı olduğunu qəbul eləmədin. Qəbul eləsəydin, görərdin ki, heç müəlliflərinin də əvvəldən axıra kimi oxumadığı kitablar səni özünə cəlb elədiyi kimi, o da qalstuklu kişiləri özünə cəlb edirdi. Kişiləri də qınama, onsuz da ikiniz də bir bezin qırağı idiniz, heç olmasa, o, səndən gözəl bez idi.

...Bir gün təsadüfən əlimə 13 yaşından bəri yazdığın gündəliyin keçdi. Sentimentallıqdan bir damcı da əsər-əlamət yox idi, sanki partiya nizamnaməsini oxuyurdum. Hər şeyi ayına, ilinə, gününə qədər dəqiqliklə yazmışdın, heyrətə gəlməyə bilməzdim. Bəzi sətirlərinin sonluğunda isə «quş» qoymuşdun. O vaxta kimi yaşadığın yeknəsəq günlərin çoxunun şahidi olduğumdan anladım ki, «quş» qoyduqların yorub yola verdiyin, üzərində qələbə çaldığın günlər idi. Orta məktəbi qızıl medalla bitirmək, bir «quş». Universitetə qəbul olunmaq, bir «quş». Aspiranturaya girib üç ili gözləmədən alim olmaq, bir «quş». Otuz beş yaşa kimi üç monoqrafiya, iki dərslik, beş proqram, yüz neçə dənə elmi məqalə yazmaq, bir «quş». Ərə getmək, sonra yenə elmi işə başlayıb professor olmaq, buna bir «quş» qoymamışdın, sətrin sonunda nöqtə boyda qaraltı var idi. Qələminin ucu növbəti «quş»u qaralamaq üçün gicişirdi. Həmin vaxtlar səni sevən kimi olmuşdum, bəlkə də heç sevgi deyildi, birgə oxuduğumuz kitablara olan məhəbbətim ürəyimə yansımışdı. Sən də bunun fərqində idin. İstəmirdim ki, bütün insanları özündən itələyib kağız-kuğuzun içində eşələnə-eşələnə qalasan. Aradabir səmimi olurdun, ürəyinin harasındasa göyərmək istəyən hisslərini mənlə bölüşürdün. Sən demə, bütün bunlar «quş» qoymaq üçün imiş. Mən başıboş bunu məhəbbət kimi anlayırdım.

Gündəliyini yox, həyatının bütün tərəflərinin aydınca ssenarisinin sonrakı sətirlərini oxuduqca niyə hamıya belə nifrət etdiyini anlamağa, səni başa düşməyə çalışırdım. 45 yaşında professor olmaq, 50 yaşında kafedra müdiri, 55 yaşında dekan olmaq, 60 yaşında, 65, 70, 75… Planlarını oxuduqca halına acımağım öz yerində, həm də gülməyim gəlirdi. Elə bil 13 yaşında əzrayılla danışıb razılığa gəlmişdin. Allahın mələyinə nə vəd vermişdinsə, o da dinməz-söyləməz razılaşmışdı. Özünə elə uzun ömür yazmışdın ki, adamın ağzının suyu axırdı. Axı hardaydı səndə bu qədər əminlik, niyə belə özündən arxayın idin? Bəlkə bu, gündəlik yox, 13 yaşında əzrayılın başını tovlayıb onunla imzaladığın müqavilə idi. Gündəliyin lap axırında altından qırmızı qələmlə xətt çəkdiyin sonuncu sətrin dayanırdı  - doxsan neçə yaşında fəxri xiyabanda dəfn olunmaq. Gözlərim bərələ qalmışdı, sətrin qabağında yekə bir «quş» qoymuşdun. Elə bil əvvəlcədən fəxri xiyabanda yerini «bron» elədiyinə yüzdəyüz əmin idin. Hə, bu, doğrudan da, gündəlik yox, əzrayılla müqavilə idi. Vərəqlərin hamısı birnəfəsə eyni xətlə yazılmışdı, yalnız qoyduğun «quş»lar fərqli idi. Heç şübhəm qalmamışdı ki, 13 yaşında adını dilimə gətirməyə qorxduğum qüvvə həyatının bütün fraqmentlərini, bütün döngələrini sənə diktə eləmişdi. Bundan sonra sənə yalnız «quş» qoymaq qalırdı. Gündəliyini bağladım, dəli kimi qışqırmaq, fəxri xiyabandakı gələcək torpağını qucaqlayaraq ürəkdolusu ağlayıb toxtamaq istəyirdim. Ondan sonra yanında görünmədim, aramızdakı istiliyi «salam-sağ ol» intervalına qədər soyutdum. Amma heç vaxt səni unutmadım. Dünyaya meydan oxuyaraq öz əliylə alnına uzun və tənha ömür yazmış bir insanı, yeriyən universiteti, dipdiri fəxri xiyabanı unutmağa məndə cəsarət hardaydı.

Elə o zaman anladım ki, ən böyük faciə sən yox, sənin ardınca getməkdi. Bu, birbaşa dərin-dibsiz uçuruma kəllə vurmağa bənzəyir, özü də gözü açıq, özü də bilə-bilə. Sən 45 yaşında professor olanda, səndən sonra gələn o yeri tutmaq üçün azından 50 il gözləməli olacaqdı. Xasiyyətinə bələdəm, tutduğunu ölüncəyədək buraxan deyilsən. Hamı sənin ölməyini gözləyəcək, özü də səbirsizliklə, dişləri dodaqlarını doğraya-doğraya. Üzünə gülsələr də, arxanca gələnlər qəzəblərini vulkan kimi püskürdəcək. «Görəsən bu axsaq yabı nə vaxt öləcək», «Ah, bircə onun halvasını yesəydim». Çoxları sənin öləcəyin günə qurban deyəcək. Onların hamısı yazıq adamlardı. Sənin izinlə, sənin ardınca gələnlər, özlərini sənə oxşatmağa çalışanlar, sən olmaq istəyənlərin hamısı yazıqdı. Onların heç birinin müqaviləsi, gələcəyə qarantları yoxdu. Müqaviləni ancaq sən imzalamısan, qabağında duran uzun ömür payını beşilliklərə bölüb xırdalayan da sənsən. Bircə sən bilirsən ki, bu beşilliklərdə nə qədər insanın ömrü, arzusu əyirib yox olacaq. Axsaq yerişinə, əzabkeş görkəminə çoxları aldanacaq, onları tovlayıb arxanca aparmaqdan zövq alacaqsan. Sənin halvanı yemək istəyənlərin öz halvası çalınacaq, sənə ayama qoşanların özlərinə vedrə bağlanacaq, sənin ölümünü gözləyən başı xınalı əmlik quzular qoyunlaşacaq, qartımış cəmdəklərini ətliyə göndərəcəklər. Sən ən axırda, lap axırda öləcəksən. Bunu arzulayanlardan heç biri o günü görməyəcək. Özünə qalsa, heç ölməzdin, yəqin bunu səndən əzrayıl xahiş edib. Qabağında diz çöküb yalvarıb, insan əvvəl-axır ölməlidir axı…

Düşüncələrimi işıq sürəti ilə yarıb keçən kadrlar qurtarmaq bilmirdi. Yan-yörəmə baxdım, yox, bu, yuxu deyildi, sadəcə sənin arxanca addımladıqca beynimi bir-birinə qatan fikir burulğanı idi. Bir də o burulğana düşüb çapalamaq istəmirdim, artıq buna taqətim qalmamışdı. Boş mədəm beynimin vaxt öldürmək hərisliyinə öz gurultularıyla etirazını bildirirdi. Addımlarımı yeyinləşdirib «salam» kəlməsini dilimin ucunda düyünləyib saymazyana yanından ötdüm, elə bil səni görmədim. Heç sənin gözlərindən yayınmaq, gizlənməkmi olar? Arxamca dərindən ah çəkdiyini duydum. Bu, həsəddən, ya da ona oxşayan hissdən doğan ah deyildi. Bu yavrusunu bilə-bilə güllənin qabağına itələyən ananın ahına, sitəminə oxşayırdı. Elə bil mənə yazığın gəlmişdi, gücün köks ötürməyə çatdı. Deyəsən, sən də məni düşünürdün…