Rid Qraçov (1935 - 2004)

Ona həm də altmışıncıların lənətli yazıçısı deyirlər. Anasıyla nənəsi Leninqrad blokadası vaxtı öləndən sonra səkkiz il yetimxanada yaşayıb. Sonra universitetə qəbul olunana qədər Riqaya, əmisinin yanına köçüb. Müstəqil şəkildə fransız dilini öyrənib. Tələbəlik dövründən yazmağa başlayıb. Samizdatda çox çap olunub. Sovet vaxtı yeganə kitabı 1967ci ildə çap olunub ("Sənin evin haradadır". 8 hekayə). Altmışıncı illərdə Ekzüperini, Kamyunu tərcümə edib. 70ci illərin əvvəllərində xəstələnib, yaradıcılıqdan uzaqlaşıb, ölənə qədər heç nə yazmayıb. Bir povesti, bir çox hekayə və essesi, çox az şeiri var. Bütün əsərləri 550 səhifədi. Əksər əsərlərində qəhrəman çətin həyat yaşayan uşaqlardı. Dovlatov, Brodski onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib.

 

Mariya

 

Satıcıların ən qocası və ən gonbulu Mariyadı. Piştaxtanın dalında elə dayanır ki, elə bil gedir. Başını dik tutub, qarnı və döşləri qabarıb. O dayanıb və gedir, gedir və üzür – görünüşü belə qürurludu. Amma əslində elə mehribandı ki.

 

Hamı nahar fasiləsinə çıxıb, bircə Mariya qalıb. Boş zallarda küçədən gələn isti hava at oynadır. Qapı açıqdı, amma içəri girən yoxdu. İsti yay günüdü.

 

Mariya piştaxtanın dalında dayanıb, arxa sıradakı yaşıl şüşələr də gümüşü qapaqlarını dik tutub dayanıblar.

 

Mariyayla üzbəüz, şirniyyat şöbəsində radio anlaşılmaz şəkildə nəsə qırıldadır. Mağazanın pişiyi Svetka sement döşəmənin üstündə gərnəşir, pəncələrini qabağa uzadır.

Meydançadan tramvay keçir, sonra səsi eşidilməz olur. Motosikl tırtıldayıb gedir, onun da səsi kəsilir. Avtobus keçir, pəncərə şüşələri cingildəyib dayanır.

 

Mağazanın anbara açılan qapısından Petroviç gəlir. Sısqa, balaca kişidi. Hıqqana-hıqqana pivə yeşiyini gətirir. Gücəndikcə ağzındakı çürük dişlər sızıldayır. Onun ağzında bir neçə çürük kötük qalıb.

Mariya mehribanlıqla Petroviçə baxır. Petroviç güclə gülümsəyir, yeşiyi piştaxtanın üstünə qoyub qarnıyla qabağa itələyir.

 

Mariya ətli dodaqlarını oynada-oynada pivə şüşələrini sayır. Petroviç onun ağzına baxır. Mariyanın ağzındakı qızıl diş parıldayır, Petroviç fikirləşir ki, özüyçün qızıl diş düzəltdirsə pis olmaz. Metal diş də olar. Ya da ən yaxşısı, süni çənə düzəltdirsin.

 

- Petroviç, get nahar elə, - Mariya qayğıkeşliklə deyir.

- Yemişəm…

Mariya əllərini qarnında çarpazlayır, sınayıcı nəzərlərlə Petroviçi süzür.

 

Petroviç gözlərini yayındırır. O pivə istəyir. Mariya da bunu bilir. Amma Mariya özü vermir deyə, Petroviçin də istəməyə üzü gəlmir.

- "Satıcı Mı Pı Rasskazova”, – Petroviç Mariyanın arxasında divara vurulmuş lövhəni oxuyur. – Əcəb familiyan var – Rasskazova…

- Familiyadır da. Hamıda necə, məndə də elə…

- Gör dünyada nə qədər familiya var e… Bəlkə də milyon dənə…

- Kim bilir? – Mariya mehribanlıqla deyir. – Bəlkə də daha çox. Mənim familiyam "rasskaz” (1) sözündəndi.

 

- Bizim evdə biri yaşayır, familiyası Skazkindi (2). Fe De Skazkin… Portfeli var, işə gedəndə aparır. Böyük portfeldi…

- Portfellə? Professordu?

- Yox, lektordu. Leksiya oxuyur. İçkinin zərərləri haqqında…

- Baxsan özü bütün gecəni içir…

- Yox, sakit adamdı. Deyirlər, maaşı da çox deyil… Amma artistlər, yazıçılar… onlar hə… O qədər içirlər ki, anaları görsə tanımaz.

- Bax bunu düz demirsən, Petroviç, - Mariya gözlənilməz canfəşanlıqla deyir. – Yazıçıların içməyə vaxtı hardan? Yazıçılar yazır…

- Necə yəni vaxtı hardan? Onda bəs biz neyləyək? Sən, Mariya…

 

- Vaxtı hardan? – Mariya kəskin şəkildə etiraz edir. – Mən bu haqda hekayə də oxumuşdum. Yazıçı haqda. Adı da elə beləydi: "Vaxtım yoxdu”. O yazıq yazıçıya ümumiyyətlə heç nə lazım deyildi. Yazdı, yazdı, axırda da vərəmdən öldü..

- Bəs vərəmə necə tutuldu? – Petroviç çaşqınlıqla soruşur.

Petroviç böyük əllərini yanına salıb dayanır, Mariya döşləriylə pivə yeşiyinin üstünə yaslanır – belə rahatdı – və tavana baxa-baxa hekayəni yadına salıb danışır:

 

- Vərəmə sonradan tutuldu. Əvvəllər sağlam idi… Elə hey kitab yazırdı… qrafinya Abroz… Ab-raz… Ambarskayaydı nəydi, onun haqda. Onda hələ tələbəydi. Lap sütül cavandı. Amma istedadlıydı…

Bu hekayəni kənddə oxumuşdum, atamı basdırmağa gedəndə. Onda hələ balacaydım, amma oxumağı bacarırdım… Çox qəşəng hekayəydi… Qəşəng də yazılmışdı… Dayan görüm… necəydi… hə, "Qadın mavi gözləriylə ona baxdı və gözündən almaz dənələri kimi saf göz yaşı töküldü…” dayan e… "töküldü”… yox, deyəsən başqa söz idi, yadımda deyil… amma hekayə qəşəng yazılmışdı… Bu hekayənin ortasında idi, yazıçını nişanlanan vaxt. Nişanlısı yazıçıya deyir: "Gedək, Jorjik, gəzək”. Yazıçı da deyir ki: "Vaxtım yoxdu, əziz Fanni”. Beləcə evlənmirlər. Amma onlardan əla cütlük olardı! İkisi də cavan, savadlı… Mən ərə gedəndə, ərimə bu kitabı oxuyurdum. Ərim davadan qayıdandan sonra yatırdı… Davada sinirləri zədələnmişdi, bir tərəfi işləmirdi. Axşam fabrikdən çıxıb qaça-qaça gəlirdim, yeməyə nəsə hazırlayırdım və oxumağa başlayırdım… yazıçının necə qan qusduğunu oxuyurdum… öskürə-öskürə yazırdı, dayanmadan yazırdı… Bir dəfə Fanninin ona bağışladığı yaylığa öskürdü, yaylıq qana batdı…

 

Borcu da çox idi. Heç cür borclarını qaytara bilmirdi. Onda adamlar da indiki kimi deyildi. Varlılar borc vermirdi, kasıbların da özlərində yox idi… Birtəhər yolpulu düzəldib Qafqaza, Suxum şəhərinə gedir… Orda ərik var, narıngi var… Yadımdadı, Finlandiya davası başlamamışdan qabaq kalan narıngi gətirmişdilər, satırdılar. Ananas da gətirmişdilər… Mənim Boreçkam payızda Elektrotexnikiyə girdi. Gəlib mənə dedi ki, anacan, sən hirslənmə, mən könüllü yazılmışam… Onun üçün yola narıngi aldım… Hə… Yazıçı Qafqaza gedəndən sonra sevimli Fannisinə məktub yazmağa başladı… Əzizim, sevgili Fannim, səni görmək istəyirəm, gəl yanıma, mən, bilirsən, günahlarla dolu dünyada axırıncı günlərini yaşayıram… Amma Fanni bir kəlmə də cavab yazmmadı… Mənim Boreçkam kimi. Əvvəlcə yazırdı, sonra yox ki yox, yox ki yox… Heç xəbər-ətəri yoxdu, ölüdü, sağdı, bilmirəm… Fanni yazıçının yanına getmədi, məktub yazmadı, yazıçı saraldı, böyük, dibsiz gözləri ilə çiçəklənən cənubun təbiətini seyr etdi…

 

Amma idbar Fanni axır məktub yazdı, yazdı ki, yazıq Jorjikim, əlvida. Əlvida, əzizim, mən başqasına ərə gedirəm… Çünki sənin vaxtın yoxdu, mənsə yaşamaq istəyirəm… Məlum məsələdir. Kim yaşamaq istəmir ki?

Yazıçı acı göz yaşları töküb taleyini lənətlədi: "Nə üçün mən ömrüm boyu dinclik bilmədən yazdım? İndisə təkəm, xəstəyəm, kasıbam, ölürəm, heç kim yetim qəbrimi əlvan cənub çiçəkləriylə bəzəməyəcək”. Elə yazan yerdə də öldü… Axırıncı, həm də ən yaxşı kitabını Fanniyə bəslədiyi məhəbbətdən yazdı…

Mən elə indi də o hekayəni oxuyardım, heyif, blokada vaxtı soyuqda yandırmışam… Hər yadıma düşəndə kefim pozulur…

 

Amma Boreçka sevmirdi. Deyirdi ki, ana, sən hər boş şeyə görə ağlayırsan. Ölüb, deyir, ona belə də lazımmış. Yazmayaydı. Axı o yazıçıydı, necə yazmayaydı?..

Güclüydü mənim Boreçkam, idmançıydı… şən idi. Olurdu ki, məni bir əliylə qaldırırdı… İndi qaldıra bilməzdi amma… Onun məktublarını gözlədim, çox gözlədim… İnişil məktub gəldi. Yazırdılar ki, oğlunuz Kareliya respublikasında ürək xəstəliyindən ölüb.

- Dünyada işlər olur e… - Petroviç fikirli halda deyir. – Demək, yazıçı ürək xəstəliyindən öldü…

- Petroviç, haranla qulaq asırdın? – Mariya mehribanlıqla soruşur. – Mənim oğlum, Boreçkam ürək xəstəliyindən ölüb, yazıçı isə vərəmdən ölmüşdü. Mənim Boreçkam idmançıydı. Heç vaxt xəstələnmirdi… Petroviç, nə döyükürsən? Boğazın quruyub? Səninki də elə içmək olsun… Srağagün işə gəlməmişdin, yeşiyi özüm gətirməli oldum. Heç olmasa mənə yazığın gələydi… Al, götür. Amma şüşəni sonra qaytar…

 

Petroviç şüşəni fartukunun altında gizlədib gedir. Qapını örtür.

Bayırdan uşaq qışqırığı gəlir:

- Borka, Borka-a-a! Bor…

 

Meydançada motosikl tırıldayır.

İki tramvay fit çalır, bir-birinin dalınca gedir.

Qəssablar tövşüyə-tövşüyə mal cəmdəyini aparır.

Avtobus keçir, şüşələr cingildəyir.

Taksi sürücüləri küçəni keçir, yəqin pivə içməyə gedirlər.

 

Mariya hıqqana-hıqqana yeşiyi piştaxtanın altına qoyur, əllərini sinəsində çarpazlayıb nəm gözlərini yerə dikir.

 

60-cı illər

 

Tərcümə: Həmid P.

 

 

(1) Rasskaz – hekayə

 

(2) Skazkin – skazka (nağıl) sözündən