Müəllif: KREYQ KANSİDİN (CRAIG CONSIDINE)
Müəllifin icazəsi ilə çevirdi: Elmar Vüqarlı



    İndiki Əfqanıstandan olan XIII əsr sufi müsəlman filosofu Cəlaləddin Ruminin əsərləri ilə Massaçusets ştatının Boston şəhərindən olan XIX əsr xristian transsendentalisti Ralf Uold Emersonun əsərləri hər bir insanın qəlbini onu ruhən zənginləşdirən dərslərlə tərbiyələndirir. Rumi ilə Emersonun dini tolerantlıq, sevgi və qəlbin qayğısı xüsusundakı oxşar qənaətləri Qərb dünyası ilə müsəlman dünyası arasında sarsılmaz körpü yaratmağa kömək edə bilər.  

    Həm Rumi, həm də Emerson bütün dini qrupları Allah qarşısında bərabər səviyyədə dəyərləndirmişlər. Əgər onlar bu gün sağ olsaydılar, yəqin ki, öz dini ənənələrinə yad hər hansısa bir məbəddə ibadət etməyi özlərinə qəbahət bilməzdilər. Öz poeziyalarında, esse və mühazirələrində görəcəyik ki, Rumi də, Emerson da insanları ekzistensial müxtəlif yollarla Allah ilə fərdi əlaqə axtarmağa həvəsləndirir. Onların sevgisi kimliyindən, necəliyindən asılı olmayaraq, hər şey və hər kəs üçündür və göstərir ki, müsəlmanlar və qeyri-müsəlmanlar əksər insanların təsəvvür etdikləri kimi bir-birindən fərqlənmirlər.

    Gəncliyində Rumi ortodoks müsəlman alimi kimi öyrədilib yetişdirilirdi; lakin 1244-cü ildə müəllimi Şəms ilə qarşılaşdıqdan sonra o, mistik şair oldu. Rumi fikirlərini əsasən şeirləri ilə çatdırır. Həmin şeirlər müsəlman ümməti xaricindəki insanlara sonsuz mərhəmət və dözümlülükdən danışır. Müsəlman olmağına baxmayaraq, Rumi yəhudilərə, xristianlara, hindulara və hətta ateistlərə də qarşı ayrı-seçkilik etmirdi. "O başqa yerdə deyildi" adlanan yazısında Rumi İsaya və digər dini tradisiyalara olan münasibətindən danışır: "Xaçı da, xristianları da dönə-dönə öyrənmişəm. O, xaçda yox idi. Hindu məbədinə, qədim paqodaya getdim. Onların heç birində Ondan əsər-əlamət belə yox idi. Heratın zirvəsinə çıxıb Qəndəhara sarı baxdım. O nə zirvələrdə idi, nə də ovalıqlarda. Cəsarətlə Qaf dağının başına qalxdım. Orada ancaq Anqa quşunun yuvası var idi. Məkkənin Kəbəsinə getdim. Orada da yox idi. Onu müdrik İbn Sinadan soruşdum. O, İbn Sinanın dərrakəsi xaricində idi... Qəlbimin içinə nəzər saldım. Onu o yerdə, Öz yerində gördüm. O başqa yerdə deyildi”.

    Rumi xristian təliminə yalnız hörmət bəsləmirdi, o həmçinin İsanın ömür yoluna, paylaşdığı dəyərlərə böyük hüsn-təvəccöh göstərirdi. Əslində, Rumiyə bütün dinlər az-çox dərəcədə bərabər şəkildə gözəliydi. Ona görə ki, onların hamısının ilahi həqiqət axtardığını Rumi bilirdi:

    Mən nə xristian, nə yəhudi, nə də müsəlmanam,
Mən nə şərqliyəm, nə də qərbli...
keçmişəm ikilikdən, indi iki dünyanı bir görürəm;
Mənim axtardığım Birdir, mənim bildiyim Birdir, mənim çağırışım Birdir.
(Divan-I Shams-I Tabriz, II)

Rumi insanları məhdud çərçivəli dini təfsirlərlə mühakimə etmirdi. Bunun əvəzində o plüralistcəsinə vurğulayırdı ki, dünya haqqında yeganə ardıcıl dini həqiqətlər şəbəkəsi yoxdur; eyni cəmiyyətdə bütün dinlər yalnız bir-biri ilə harmoniyada fəaliyyət göstərə bilərlər. Rumi  həmçinin qeyd edirdi ki, insanların Allahla əlaqə qurmağı üçün çoxlu yollar vardır və İslam axirətə götürən yeganə yol deyil.

Ruminin mehribanlığı müxtəlif inanclı insanları dialoqa səsləmək üçündür. Onun bir rübaisində bu məqam özünü parlaqlığı ilə nəzərə çarpdırır. O belə qeyd edir:

Daima axtardığım,
aydan arı, sudan duru saxlamağa çalışdığım
məndən sənə bir yol var.
Bu məqamda bu sevgi məndə istirahətə gəlir,
Bir varlıqda çoxlu varlıqlar cəmləşir,
Bir buğda dənində min dəstə yığılır,
İynənin ucunda ulduzlar gecə dövrünü başa vurur.

 Ruminin qeyri-müsəlmanlara olan səmimi münasibəti, dinlərarası dialoqunun dəyərləndirilməsi özünü 1273-cü ildə Konyadakı dəfnində də göstərmişdir. Deyilənə görə, müxtəlif inanclı insanların iştirak etdiyi Ruminin dəfn mərasimində göz yaşı tökən bir müsəlman kişi bir xristian kişidən belə soruşur: "Siz niyə müsəlman şairinin dəfnində ürəkyanğısı ilə ağlayırsınız?" Xristian kişi ona verilən suala belə cavab verir: "Biz ona əsrin Musası, Davudu, İsası kimi hörmətlə yanaşırıq. Hamımız onun ardıcılı və şagirdləriyik". Bu,  sufi şairi kimi böyük hörmət qazanmış Ruminin həyatına və əsərlərinə  xristian insanın, eləcə də müxtəlif dindar qrupların məhəbbətini göstərən təqdirəlayiq örnəkdir.

Ralf Uold Emerson gəncliyini xristian ilahiyyatını öyrənməyə həsr etmişdir. Hardvard İlahiyyat Məktəbində unitar keşiş olmaq üçün oxuduğu zamanlarda özünün post-xristian fəlsəfi baxışlarına görə Emerson "radikal" hesab edilirdi. Ölümündən sonra nəşr olunan gündəliklərindəki yazılarında isə Emerson israr edir ki, "xristianlığın qəlbi bütün fəlsəfənin qəlbidir... bu, stoisizmdə, müsəlmanlıqda, eləcə də hinduizmdə doğum sancısını oyadan dindarlıq hissidir".  Emerson da Rumi kimi eyni inamı bölüşürdü ki, bütün inancların yüksək dəyəri vardır və bu oxşarlıq onları nəinki bir-birindən fərqləndirir, əksinə, birləşdirir.

Ömrü boyu Emerson hinduizmə xüsusi maraq göstərmişdir. Faktiki olaraq deyilir ki, onun "vəhdət" (başlanğıca qayıtma) fəlsəfəsi hinduizm mətnlərindən götürülmüşdür.  Emersona görə, bütün xalqlarda "fundamental Birliyin konsepsiyası ilə yaşamağa meyl edən fikirlərə” – "vəhdət" konsepsiyasına rast gəlmək mümkündür. "Bu tendensiya" – öz gündəliyində o qeyd edirdi, – "özünün ən yüksək ifadəsini şərq mətnlərində, əsasən Hindistan incilləri olan Vedalarda, Bhaqavat Gita və Vişnu Puranalarda tapır..." Çoxşaxəliliyini və müxtəlifyönlüyünü  nəzərə alaraq, Emerson Bhagavat Gitanı "düşüncə imperiyası" və "qədim zəkanın səsi" adlandırırdı. Şərq fəlsəfəsinə bu cür bağlılığı, şübhəsiz, sübut edir ki, əgər Emerson bu gün sağ olsa idi, o plüralizmin və dinlərarası dialoqun ən görkəmli tərəfdarı olardı.    

    Emerson hindu incillərinə görə özünün qeyri-xristian araşdırmalarını məhdudlaşdırmırdı. O həmçinin fars poeziyasından təxminən 700-ə yaxın misra tərcümə etmişdir. Həmin çevirmələrin əksəriyyəti sufi şairi Hafizin lirik əsərlərindən ibarətdir. Emerson Hafizi "cəsarətli zarafatcıl qəhrəman və azadlıq carçısı" adlandırırdı. İslamdan bəhs edən "Tarix" adlı essesində də Emerson, Hafizdən danışarkən onu "oxucunun istər-istəməz təsdiqləyəcəyi böyük yazıçılardan biri" kimi qeyd edir. Bundan başqa, gündəliyində Emerson Hafizi "oxucuda mükəmməl intellektual azadlıq hissini doğuran mehvər" kimi səciyyələndirir. Bildirir ki, "onu heç kim, hətta din də qorxutmurdu. O heç nədən çəkinmirdi. O çox uzaq görən idi... elə birisi ki, görmək və bənzəmək istədiyim yeganə adam odur”.

Bilik əldə etmək arzusu ilə müsəlmanlığa meyl etməkdən Emerson ehtiyatlanmırdı. İslam mətnlərini araşdırması nəticəsində Emerson aparıcı amerikan filosoflarından biri olmaqla yanaşı, həm də onun bu tədqiqatları bir çox fikirlərin həmvətənliləri tərəfindən başa düşülməsinə imkan yaratdı.

    Emersonun "Eşq" və "Qəhrəmanlıq" esseləri özündə islam epiqraflarını daşıyır. Belə ki, "Eşq" essesi Quran ayəsi ilə başlayır: "Mən gizlədilmiş ləl-cavahirat kimi idim; Məni parlayan nurum aşkar etdi". "Qəhrəmanlıq" essesi isə Məhəmməddən gətirilmiş bu epiqrafla başlayır: "Cənnət qılıncların kölgəsi altındadır". İslamın əksər müasir tənqidçilərinin Məhəmmədi zorakı peyğəmbər kimi səciyyələndirməsinə baxmayaraq, Emerson Məhəmmədi belə qavramırdı. O, islam peyğəmbərinin portretini səbirli, təmkinli  birisi kimi təsvir edirdi: "Hər bir möhtəşəm və hökm çıxarılan dünya salnaməsinin səhifələri, əslində, ruh yüksəkliyinin zəfəri və təntənəsidir. Məhəmməddən bir neçə il sonra – az-çox həmin başlanğıcdan intişar tapmış ərəblərin qələbələri Roma imperiyasından da böyük bir imperiyanın əsasını qoydu. Unutmamalıyıq ki, bu, sadəcə, həmin ruh yüksəkliyinin təntənəsi idi". Emerson müdafiə edirdi ki, islamın yüksəlişi "qılınc"a – təcavüzkar siyasətin zorakı səfərlərinə görə deyildi, bu, çoxlu sayda insanların İslamda tapdıqları Allaha imanda və universal cəlbedicilikdə idi.  

    "Dinin mühüm prinsipləri" essesində Emerson başaqa dini tradisiyalara öz ehtiramını bildirərək bəyan edirdi ki, "buddistlər, müsəlmanlar, ali Afina stoikləri, təmiz və müdrik xristianlar" arasında hər zaman alicənab möminlər olmuşdur. O əlavə edirdi ki, əgər bu müqəddəslər "haradasa görüşüb söhbətləşsə idilər, onlar özlərini bir dindən hesab edərdilər".
 
Rumi ilə Emersonun qəbul etdikləri dini tolerantlıq bugünkü dünyada ağlasığmaz dərəcədə bir-birinə düşmən kəsilmiş dini cərəyanlar üçün faydalı nümunədir. Bir-birindən qorxmaq əvəzinə biz müxtəlif dini interpretasiyalarımızı sadəcə Tanrının Öz yaratdıqlarına mərhəməti kimi qavraya bilərik, necə ki Rumi və Emerson bunu belə dəyərləndirirdilər.  
 
    Başqa dinlərdəki ideyalara dözümlü olmaq üçün Rumi də, Emerson da sevginin gücündən istifadə etməyin kəskin tərəfdarı idilər. Misal üçün, Ruminin poeziyası ancaq onun Allah sevgisini hiss etmiş şəxsi təcrübələrindən sonra mümkün olmuşdur. Dünya şöhrətli, tanınmış yazar Ceyms Kovan yazır ki, "Rumi bitməz-tükənməz eşq girdabına elə mübtəla olmuşdu ki, o öz ilhamını hər hansısa bir mənəvi qayda-qanunla məhdudlaşdırmağı bacarmırdı”.  Ruminin "Sevgi Ustaddır" şeiri Kovanın tezisini təsdiqləyir:

Hər şeyi özünə ram edən Sevgidir,
Sevgi naminə sevgi şövqü-həvəsimlə
Mənim mütləq ustadım, rəhbərim Sevgidir.

Bundan başqa "Mən sevginin uşağıyam" şeiri Ruminin əsl "dini" etiqadlarının parametrlərini  aydın şəkildə göstərir:  

Mən sevgi dinini bəyan edirəm,
Sevgi mənim dinimdir, imanımdır.
Mənim anam sevgidir,
Mənim atam sevgidir,
Mənim peyğəmbərim sevgidir,
Mənim Tanrım sevgidir,
Mən sevginin uşağıyam,
Mən yalnız sevgi haqqında danışmaq üçün gəlmişəm.

    Böyük sufi şairi sevgisini ailə üzvləri və müsəlman yoldaşları ilə məhdudlaşdırmadı. O öz sevgisini müxtəlif adət və inanclara mənsub insanlarla bölüşdü. Türkiyənin Konya şəhərində yerləşən Ruminin sovməəsi üzərində yazılmış yazıdan belə oxuyuruq:

Gəl,
Hər kimsənsə gəl,
Sərgərdansan, abidsən, aşiqsən, kafirsən,
fərqi yoxdur, gəl.
Bizimki ümidsizlik karvanı deyil.
Gəl, hətta əgər tövbəni min dəfə pozmusansa belə,
Yenidən gəl, gəl, gəl.

Rumiyə görə, "doğulmaq və ölmək buxovu"ndan canını qurtaranlar, xilas olmuşlar yalnız o kəslərdir ki, onlar ilahi ayəti izləməklə sevgi yolunun yolçusudurlar və onu sədaqətlə yayırlar. Rumi çəkinmədən bəyan edirdi ki, "qəlb eşqə düşməsə, qiyamət günü Allahın mühakiməsindən üzü ağ çıxa bilməz". Rumi üçün Allah bütün sevginin mənbəyidir və o bu sevgidir ki, kainatı başdan-başa özünə hopdurub.

Sevgi sonsuz dəryadır, onu axtaran, sanki köpüyün qovuğunu gəzir.
Bil ki, Səmaların çarxını hərəkətə gətirən Sevgi dalğalarıdır;
Sevgisiz dünya sönük olardı.
Cansız şey necə bitkiyə çevrilir?
Bitkilər necə ruhla  zinətlənməyə razı olurlar?
Ruh necə Nəfəsə müntəzirdir ki,
Yalnız  bir Üfürməklə Məryəmi hamilə etməyə kifayət idi?
Bütün canlılar bu Kamilliklə həvəsə gəlir və Ona tərəf can atırlar.
Onların canfəşanlığı  yalvararaq deyir: "Allaha həmd olsun!"  
(Masnawi, V 3843 quoted in de Vitray-Meyerovitch, 1987, p. 102)

Rumi kimi Emerson da sevgi hissini yaymağın tərəfdarı idi. Esselərində və poeziyasında özünü ifadə edən fikir və düşüncələrinə nəzər salarkən məlum olur ki, Emersona görə, bütün canlı varlıqlar sevgini bu və ya digər formada təcrübədən keçirirlər. Emersonun məşhur "Hər şeyinizi sevgiyə verin" şeiri sadəcə yeni formada  Rumini təkrarlayır:

Hər şeyinizi sevgiyə verin,
Qəlbinizin səsinə qulaq asın.
Dostluqlar, tanışlıqlar,
Ömürdən ötən  günlər,
Zənginlik, yaxşı şöhrət,
Planlar, kreditlər,
Min cür tərəddüdlər,
İnanın ki, bunu rədd etmir.

    Bu şeirində Emerson oxucularını bütün varlığa qarşı sevgilərini artırmağa və heç vaxt sevgidən imtina etməməyə həvəsləndirir. Şeirin sonunda isə o bildirir ki, kim sevərək sevgiyə mübtəla olursa, "o kamildir və daha da kamilləşəcək".  Əgər birisi başqalarına sevgisini vermirsə, o özü də sevilə bilməz.

    Emersonun monumental "Sevgi" essesi başqalarına qarşı mehriban, incəqəlbli olmağın faydalarını bizə xatırladır. "Sevgi" essesində Emerson qeyd edir ki, "yeni qavrayışları, ağıllı niyyətləri, məqsəd və xarakterinin dini təntənəsi ilə o yeni bir insana çevrilib". Təbiət gözəlliyinin böyük aşiqi olmağına baxmayaraq, "Sevgi" essesində Emerson yazır ki, gözəllik özünün "sirliliyi, şirinlik və cazibədarlığ"ı ilə  fiziki gözəllikdən daha çox "ləyaqət hissidir".  Emerson inanırdı ki, əsl sevginin zəruri şərti kimi əgər birisi öz ləyaqətini güdürsə, həmin adam Allahın bütün yaratdıqları ilə harmoniyada ola bilər.  

      Rumi ilə Emersonun yazılarına yaxından nəzər salarkən biz ümumi "birlik" mövzusu ilə üzləşirik. Özünün "Bir nəğmə" şeirində Rumi bəşəriyyətin əl-ələ verib münaqişlərə və müharibələrə son qoyacağı  arzusunu dilə gətirir. O, müharibələri "lazımsız axmaqlıq" adlandırırdı. Rumi dərk edirdi ki, bir-biri ilə mübahisə etməkdənsə, bizi arxasında oturmağa gözləyən uzun əməkdaşlıq stolu vardır. Ona görə də Rumi bizi fərqli tərəflərimizi bir kənara qoyaraq bir-birimizin giley-güzarına, küsü və incikliyinə səmimiyyətlə sakit tərzdə qulaq asmağa  təşviq edir.  "Bir nəğmə" şeirində o belə yazırdı:

Nə təriflənir, birdir, demək tərifəlayiq birdir,
Bütün dolçalar cəh-cəh vur-vura bir böyük teştə tökülür,
Bütün dinlər, bütün bu ötmələr, oxumalar bir nəğmədir.

    Ruminin tez-tez vurğuladığı bəşəriyyətin birliyi mövzusuna onun "Bütün dinlər yalnız birdir" adlı şeirində yenidən rast gəlirik:  
    
    Madam ki, tərifəlayiq olan birdirsə,
demək, bütün dinlər yalnız bir dindir.
Bil ki, bütün təriflər nəsnələrin və varlığın yaranmasına rüsxət vermiş
Allahın Nuruna məxsusdur.  
    İnsanlar yalnız tərifəlayiq olan Vahiddən başqa
kimi həmd-səna edərdilər ki?
Ancaq onlar fani xülyarda yollarından sapırlar.
Allahın Nuru divarda parlayan işıq kimidir -
divar  yalnız bu bərq vurmanı bir yerə cəmləmək üçündür.

Rumi dini müxtəlifliklərə və bölünmələrə görə elə də çox narahat olmurdu. O hər şeydə "vəhdət" ideyasının kifayət qədər təəssübünü çəkirdi. "Vəhdət-ul-vucud" nəzəriyyəsinə əsaslanan Rumi inanırdı ki, Allah bütün dinlərin yaradılmasından əvvəl mövcud idi və Allahla "vəhdət"in elə bu universal ideyasıdır ki, insanlıq onu mədh edir, şöhrətləndirir.

 Emersonun transedental fəlsəfəsinin aparıcı komponentlərindən biri də qeyri-ikilikdir (non-duality). 19-cu əsr Massaçusets ştatının təbii heyranlıqlarla dolu mühitində keçirdiyi vaxtlar Emersona başlıca həqiqəti "vəhdət” olan kainatla birliyin dərin mistik təcrübələrini bəxş etmişdi. Əgər o bu gün yaşasa idi, yəqin ki, dünya əhalisi barədə xüsusi bir sahə kimi danışardı. Daha Emerson bütün insanlıq haqqında danışarkən dini və ya mədəni ayrı-seçkiliklərlə fikrini çatdırmazdı.

Emersonun "vəhdət" nəzəriyyəsi özünün ən aydın ifadəsini onun "Qəlb boyunca" essesində tapmışdır. Həmin essesində o sübut edir ki, bəşəriyyət "yer kürəsinin suyu və onun dövranı" kimi birləşdirilməlidir.  

Emersona görə, qəlbin başlıca qayəsi həqiqətdir və bu həqiqət ruhani böyümənin katalizatorudur: "İnsan öz çərçivəsində qəlbinin cəmidir; müdrik sükutdur, universal gözəllikdir, bütün hissə və zərrələri ilə bərabər şəkildə əlaqədə olduğu əbədi Birlikdir".

Rumi və Emersonun yazılarında materializm və dünyəvilik həqarətlə qarşılanan, kəskin surətdə rədd edilən başqa bir ümumi mövzudur. "Qəlb" şeirində Rumi "hər malın keyfiyyətini və dəyərini" bilənləri söyərək deyir ki, "əgər sən öz qəlbinin təbiətini və dəyərini bilmirsənsə, bu tamamilə sarsaqlıqdır". Rumi inanırdı ki, dünya malına əsir olmuş birisi azad yaşamağına qənim kəsilib. Ona görə ki, var-dövlət toplamaq  ruhu yalnız qısa müddətə razı salmağın yoludur.

Emerson da materializmə ciddi şəkildə qarşı çıxırdı. 1867-ci ildə Kembric Phi Beta Kappa Cəmiyyətinə müraciətdə o bəyan etdi ki, "mənəvilik istənilən maddi qüvvədən daha güclüdür" və "dünyanı həmin mənəvi fikirlər idarə edir". Bundan başqa özünün diqqətəlayiq "Din" (1836) mühazirəsində Emerson hətta Çin filosofu Konfutsini "dünyəvi sərvət" yerinə ləyaqət və nəfsi təmizliyi təqib etmiş qəhrəmanlar sinfi arasında xarakterizə edir, onu nümunə timsalında göstərirdi.

Bu gün dünya mənəvi inamsızlıqdan, qarşısıalınmaz müharibələrdən əziyyət çəkir. Buna baxmayaraq, əgər biz Rumi və Emersonun yazılarına qayıtsaq, onda Şərq və Qərb dünyası – müsəlmanlar və qeyri-müsəlmanlar arasında möhkəm mənəvi körpü tikmək üçün ilham tapa bilərik. Ona görə ki, bu iki mistik şəxsiyyətin yazıları "Qərb mədəniyyəti" ilə İslam dünyası arasında "sivilizasiyaların toqquşması" cəfəngiyatını bizə xatırlatmalıdır.  Rumidə də, Emersonda da biz sivilizasiyaların toqquşmasını deyil, onların bir-biri ilə qaynayıb qarışdığını görürük. Necə ki Rumi "Eşqə baxın" şeirində deyir:

Buna, ona, yaxşıya, pisə
Niyə belə başın qarışıqdır?
Gəl  bunu bir kənara qoy.
Ondansa sən  nəsnələrin necə bir-biri ilə
qaynayıb qarışmağına diqqət yetir.