Asif Əfəndiyevin görüşləri üzərinə tənqidi baxış

Güntay Gəncalp

Şərq tarixi bilim və fəlsəfə yatağı olmamışdır, inanc yatağı olmuşdur. İnanca meyllənib, düşüncəni susdurub, fəlsəfi şübhəni yaxın buraxmamaq sanki daha asandır. Bu üzdən də Şərqdə daima düşündürməyə deyil, inandırmağa çalışmışlar. İnandırmanın dəyişik psixoloji yöntəmlərini gəlişdirmişlər, bu yöntəmlər keçərli olmadığında silaha əl atmışlar, nə qədər ilk olaraq silahsız hərəkətdən danışsalar da.

Hüquq da, insan haqları da inanışlara görə şəkillənmişdir. Düşündürmək isə, hipnozla, təlqinlə, basqı ilə mümkün olmadğı üçün daima düşüncənin həbsxanası olmuşdur Şərq. Ancaq modern dünyadan əsən küləklər fərdi düşüncə azadlığına da haq tanımaqdadır. Renesansdan sonra tarix təcrübələri göstərir ki, düşüncə istehsal edə bilməyən millətlərin iqtisadiyatı və iqtisadi fəaliyətlərdə çalışqan olmayan millətlərin düşüncələri gəlişməyib. Bunların bir-birini tamamladıqları ortaya çıxıb. Çağdaşlıq da elə budur. İnsan bir bütün şəklində maddi və fikri ehtiyaclarına görə var olan bir olqudur. İnsanı bütüncül olaraq anlamayıb, onu sırf mənəvi və ya maddi varlıq olaraq tanıyan, tanımlayan baxışlar uğursuzluqdan başqa bir şey gətirməmişdir. Bu üzdən də bu maddəni məhv edib, onunla “döyüşüb”, aşağılayıb və içindəki “məna”nı tapma çabası xəstəlikdən başqa bir şey olmayıb.

Əqli dəngəsizliyin nəticəsidir bütün bu insanın maddi tərəfi ilə döyüşüb mənəvi tərəfini böyütmə çabası. Çünkü insan nəfsinin bir sürü təbii ehtiyacları var. Bu ehtiyaclarla döyüşmək yerinə onların istəklərini təmin etmək, davranışları daha sağlıqlı olan insan nəslini yetişdirə bilər. Nəfsin ehtiyaclarını təmin etməmək onu canavarlaşdırır. Canavarlaşan nəfslə “döyüş” də saxtakarcasına olar.

Cəmiyətə bu kimi, nəfslə ağır döyüş ilkələrini sırımaq əxlaqi diktatorluqdan, vəhşi insan nəslindən başqa heç bir şey ortaya qoymaz. Minimal yaşam tərzi də insanın varlığını yaşanmamış istəklərin və duyğuların kompleks mərkəzinə dönüşdürür.

Asif Əfəndiyev də bu baxımdan bir sürü kölələrin ağası, kölələşdirdiyi adamların ağası kimi özünü “mütləq”, “müqəddəs”, “peyğəmbər” kimi görürdü. Cəmiyətdə özü olmaq istəməyən, öz düşüncə və davranış bağımsızlığını başqalarının timsalında görmək istəyən bir sürü məzmunsuz adamlar olduqca, Əfəndiyev kimi “mütləq”, “müqəddəs”, “peyqəmbər” kimi adamlar hər zaman meydana çıxacaqlar.

Ancaq insana onur, heysiyət və “öz ağlını kullanma” haqqı tanıyan modern dünyagörüşü insan ruhu, fərd kimliyi üzərinə hakim olan bu kimi hakimiyəti və diktatorluğu qəbul etməz. İnsanlıq tarixində “azadlığı əsarətdə görmə” kimi uzun təcrübə var. Özəlliklə Şərqin qaranlıq tarixində, özəlliklə son 500 ildə fərdin azadlığı deyə bir qavram gündəlikdə heç olmayıb. Bu qaranlıq tarixin uzantısı və bir şəkildə stalinizmlə də iç-içə girmiş əfəndiyevçiliyin fərdə haq və özgürlük tanımaması, əslində heç də yeni bir xəbər deyildir.

Bütünü ilə şiə fanatizmindən təsirlənərək yeni bir “din” yaratdığını iddia edən Əfəndiyev şiəni də yaxşı bilmədiyi üçün onun fanatik, zorakılıq və bir də ibadət şəklini özümsəmişdir. İslam dinində gündə beş dəfə ibadəti üç dəfəyə endirən şiədən təsirlənən Əfəndiyev də öz “peyğəmbərlik” missiyasından yola çıxaraq gündə üç dəfə ibadət şəklini ortaya qoyub. Ancaq bu ibadət əməlində Tanrı deyil, “mütləq”ə bərabər olan, bütün kainatla özdəşləşmiş olan Asif Əfəndiyev ibadət edilir. Çağdaşlığın bütpərəstliyi ortadan qaldırdığı bir dönəmdə “peyğəmbər” Əfəndiyev bəzi problemli insanların ruhlarını öz əsarətinə keçirə bilmiş və özünü onlara “mütləq”, yəni Tanrı kimi sırıya bilmişdir.

Heç bir dəyər insan varlığı qədər qutsal deyildir. Bütün dəyərlər yaşanıla bilir, bütün dəyərlər təcrübə edilə bilir, ancaq insan təcrübə edilə bilməz. İnsan ən ulu varlıqdır. Hər şey insanın ağlına, onuruna, həyatına görə anlam qazanır. Belə ulu bir varlığı kölələşdirib insanlıq məqamından düşürmək qorxunc bir durumdur. İnsana sayqısı olmayan, insanı saxta və ya saxta olmayan inancların, ideologiyaların həbsxanasına məhkum edənlər nə yazıq ki, bunu bacarıblar. Yəni insanı düşündürməyə deyil, inandırmağa çalışıblar.

Əfəndiyevin görüşündə yayğın olan bəzi qavramların epistemologiyası üzərində durmaq gərəkəcək. Yüz illər boyunca daşıdıqları anlamlar bəlli olan bu qavramlar Əfəndiyev dünyasında fərqli və şablon anlamlara dönüşüb. Nədən bu qavramlar şablonlaşıb? Çünkü Əfəndiyev bu qavramları soysuzlaşdırmış, içini boşaltmaq və yeni məzmunlarla içini doldurmaq istəyib. Ancaq yüz illər boyunca anlambilimçilik açısından dərin və hər kəs tərəfindən bilinən kimliyi olan bu qavramların içini boşaltmaq, onların tarixi təcrübələrini dışlamaq çox da asan bir iş olmasın gərək.

Onun yazılarında sıxca keçən və bir çox yerlərdə bu sözlərin tarixi yükü haqqında bilgisiz olan Əfəndiyev sözlərin irfan fəlsəfəsində, ədəbiyatdakı anlamlarını sapdırmışdır. Bu sapdırma da onun bilməməsindən qaynaqlanıb.

90-cı illərdə Türkiyə türkçəsinin bütün Türk Dünyasına yayılıb anlaşıqlı hala gəldiyi zamanda, Əfəndiyevin Türkiyə türkçəsinə özünəməxsus əsəbi şəkildə davranmasının da səbəbi bu idi.
Əfəndiyev görürdü ki, “məzhəb”ində istifadə etdiyi bu qavramlar Türkiyədən gələn güclü bir əsinti ilə tamamən yox olub tarixin çöplüyünə atılır. Çünkü Türkiyədə modern türkçənin yanısıra Əfəndiyev “din”ində keçən sözlər də Osmanlıdan qalma miras olaraq öz gerçək anlamında istifadə edilirdi. Bu üzdən də Əfəndiyevin Türkiyə türkçəsinə qarşı çıxmasının səbəbi bu idi.

Əfəndiyevin yazılarında soysuzlaşdırılmış sözlərin bir neçəsinə nəzər salalım: “Mütləq”, “idrak”, “mənəviyat”, “iradə”, “ehtizaz”, “kamil”, “ali”, “vəcd”, “ehtiras”, “şəhvət”, “şöhrət” və s. Bütün bu qavramlar irfanda uzun əsrlər boyunca özünə kimlik qazanmışdır. Örnək olaraq, Şəmsi Təbriz Əfəndiyevin ehtizaz olaraq tanımladığı ruh halında insanın rəqs etməsini daha məqbul və eyitici olaraq görmüş və irfandakı rəqs fəlsəfəsi də burdan qaynaqlanır. Çünkü varlığın dərki üçün “vəcd” və “ehtizaz” məqamında insan bədən hərəkətlərində bulunmalı imiş irfana görə. Ayrıca bu “ehtizaz”, “vəcd” kimi hallar tarix boyu barmaq sayı adamlara xas olmuşdur və çoxluğun problemi də bu olmamışdır. İrfan fəlsəfəsinə görə bu kimi halları çoxluqdan gözləməklə toplumu məhv etmək olar. Bunun fəlsəfə ilə də bir ilgisi yox, düşüncə alanının dışında olan bir olqu.
Bunu ən gözəl şəkildə Fəridəddin Əttar Nişaburi “Uçuş məntiqi” kitabında anlatmışdır: “Hüd-hüd quşları başına yığıb deyir ki, könlünüzü boş şeylərə qapdırmışsınız. Bu görünən zirvəli dağların o üzündəki uzaqlıqda “Simurq” adında bir quş var. Həyatın həqiqətlərini o bilirmiş. Gəlin yola çıxalım və gedib ona qovuşalım.” Hər quş bir cavab verir. Ancaq bülbülün cavabına baxın:

“Simurq sevdasına dözəməz bülbül,
Bülbülə bəs edər sadəcə bir gül.
Mən gülün eşqilə öylə sərxoşam,
Kəndi vücudumdan mən həp bom-boşam” (tərcümə: G.G)

Gerçəkdən cəmiyətdə də fərqli ideallarla yaşayan insanlar var. Ancaq Əfəndiyevin baxışına görə tarlada yalnız öz ailəsini yaşatmaq üçün çarpışıb-çalışan adam “mütləq”ə inanmadığı üçün insan deyil, “məxluq”dur. “Məxluq” sözü də Əfəndiyevin görüşünə qatılmayan bütün insanlar, heyvanlar, dağlar və dərələr- hamısı bir yerdə imiş. İnsanın onuru Əfəndiyevdə bu şəkildə müəyyən edilir. “Dünyanın ən pis yönətim şəkli demokratiyadır.”- deməsinin də səbəbi budur.

Siyasi, dini və fikir pluralizmini qəbul etməyən Əfəndiyev bu şəkildə söyləməlidir əlbəttə. Yəni Şiə ilə stalinizmin və Əfəndiyevçiliyin ortaq görüşləri pluralizmə qapalı olmalarıdır. Tək tür düşünən, tək tür davranan insan tipi.

Əfəndiyevin bilgiləri üzərinə də tənqidi yanaşalım. Onun tarix üzərinə söylədikləri nə nəqli tarixə, nə əqli (elmi) tarixə, nə də tarix fəlsəfəsinə uyğundur. Tarix alanında üç tür yanaşmanın mövcud olduğunu öncə bəlli edəlim:

1. Nəqli tarix. Olayların rəvayəti və kronikal şəkildə anlatımıdır. Nəqli tarix araşdırmaların qaynağını təşkil edər. Çünkü nəqli tarix olayın və olqunun çıxış və bitiş zamanını xəbər şəklində anladar.

2. Elmi tarix. Olayların səbəbini, nəticəsini, səbəb-nəticə arasında mövcud olan dialektik ilişkiləri incələr. Tarix elmi bir az da hüquq elminə bənzər. Təsəvvür ediniz ki, bir qətl baş vermiş və şübhəlilər yaxalanmışlar. Qazi bu şübhəlilər üzərinə araşdırma apararaq qatili kəşf etməlidir. Tarix elmində də buna bənzər bir durum var. Əldə bir sürü verilər var, ancaq bu verilərin hansının tarixiyət açısından önəmli olduqları bəlli deyil. Tarix elminin vəzifəsi bu veriləri ağlın laboratoriyasında incələməsindən ibarətdir. Bu laboratoriyada arxeoloji, dilçilik, kosmoloji və digər verilər mövcuddur. Örnəyin quyruqlu ulduzun zühuru və bu kimi kosmik olaylar. Bu üzdən günümüzdə ən ciddi və çətin bilim dalı tarix elmidir. Tarix elmi olayları tək-tək incələr və bu incələmə də daima sürüb gedər. Örnəyin bu gün Sumerlər üzərinə hələ də incələmələr bitmiş deyildir. Davam etməkdədir.

3. Tarix fəlsəfəsi. Tarix fəlsəfəsi olayların çıxış fəlsəfəsini inclər, evrələr (mərhələlər) arasında bir bağ quraraq olayların axış həmahəngliyini ələ alar. Tək-tək olaylar arasında ümumi sosiolojik yasaları kəşf etməyə çalışar. Günümüzdə ən yayqın olan maraqlı araşdırma və çalışma dallarından biri tarix fəlsəfəsidir.

Bu kimi ciddi mövzuları Əfəndiyev sadəcə bir neçə cümlə ilə özətləyib və minillər üçün fətvasayağı sözlər söyləyir. Midiyanın kimliyini bəlli etmir, onun süqutunu milli faciəmiz adlandırır. Miladdan öncə və sonrakı olaylara nə elmi, nə fəlsəfi, hətta nə də nəqli yanaşır. Çünkü onun peyğəmbərlik dühası keçmişi və gələcəyi indiki zamanda vəhdət halında ona anlatmışdır!

Əfəndiyev iqtisadi inkişaf tarixi haqqında da heç bir emperik bilgi ortaya qoymadan “minimal iqtisadiyat” anlayışını ortaya qoyur. Ancaq bu minimalın miqdarı da bəlli deyil. Birinin gələcəkdəki iqtisadi şərtlər içində 2-3 uçağının olması minimal iqtisadi durum sayıla bilər. Yoxsa gündəlik yeməyini çətin tapan insanın durumumu minimal miqdarın göstəricisidir?

Əslində isə maddi həyatı hələ Şərq insanı kəşf etməyib. Çünkü Şərqin dünyagörüşündə “maddə” çox aşağılanıb. “Balıq satın alıb yemək bir maddi hərəkətdir.” “Balıq tutmağı öyrənmək maddi həyatın hərəkətverici dinamikasıdır.” Yəni maddi həyatın arxasında böyük bir zehni, əqli, elmi çabalar, aktivitələr durmaqdadır. Maddiyatı aşağılamaqla maddədən bu qədər inanılmaz sənətlər yaradan insan zehnini aşağılamaq eyni şeydir. O zaman təbiət bu zehni, bu ağlı bizə niyə vermişdir? Sadəcə Əfəndiyevin “mütləq”ini və ya şiənin saxta müqəddəsatını dərk etmək üçünmü? Tarix və günümüz də göstərir ki, maddənin şəklini dəyişdirib onu insanın istifadəsinə verə bilməyən millətlərin düşüncələri də gəlişməyib. Bunu isbat etmək üçün islam dünyasındakı qaranlıqlara baxmaq yetərlidir. Əfəndiyev də eyni qaranlıq dünyadan danışır. Bu üzdən də Əfəndiyev yüz illər boyunca sınanan və fəlakət yaradan çürük bir şüarı təkrar edir: “Ya hər şey, ya heç nə.” Bu şüar ağlın məhsulu deyildir. Bu şüar xəstə xəyalın məhsuludur. Çünkü “hər şey” və “heç nə” anlayışları da nisbidir. Günümüzdə hər şey sayılan bir sonrakı əsrdə heç nə ola bilir. Sosializm inqilabı kimi. Keçən əsrdə çox mütərəqqi bir görüş idi, ancaq günümüzdə iyrənc duruma gəlib.

İnsan haqları fəlsəfəsi insanları inanclarına görə səciyələndirmir. Modernizm bunu qəbul etmir. İnsanları inanclarına görə səciyələndirmək Şərqin qaranlıq tarixinin məhsuludur. Bu üzdən də fərqli düşüncə sahibləri Şərqdən qaçıb Qərbə sığınırlar, yüzillərdir.

İnanc nədir? Bilginin və davranışların arxasında bir ehtiyac və istək var. Bu ehtiyaca görə insan bir şəkildə özəl həyatını ulduzlarla, planetlərlə və göydəki boşluqlarla, öncəsizliklə (əzəliyətlə), sonrasızlıqla (əbədiyətlə) bağlamaq istər. Həyatı dar maddi çərçivədən çıxaran və onu bütün kainatla bağlantılı duruma gətirən bütüncül və qapsayıcı bir enerjiyə və ehtiyaca inanc adı veririk. Fəlsəfə varlıqla uğraşdığı üçün bu yolda insana yardımçı olur. Bu üzdən də hər kəs özünəməxsus bir şəkildə öz xəyalları, röyaları, hətta gördükləri yuxuları ilə kainatla bir ilişki qurar. Bu ilişki fərdə məxsusdur və hər kəsin öz təcrübəsi olur həyat tarixində. Kimsə də buraya girə bilməz, girməməlidir. Hər bir müsəlmanın, hər bir xristianın fərqli bir tanrısı var. Çünkü Tanrı konusu şəxsidir. Bütün evrənlə insanın içini bağlaşdıran enerjinin adına tanrı, Allah, Krişna, God, yumala (fincə) və... deyilir. Yəni bir sözün varlığında özətlənir, mərkəzləşir bütün kainat. Bir sözə sığınmaqla bütün kainata sığınır insan. Bu üzdən sözlə evrən eyni zamanda öyrənilir. Dilin də önəmi burdan qaynaqlanır. Əfəndiyev bunları bir yana buraxıb və “mütləq”i “kəşf” etdiyini duyurur. Əslində isə bu “mütləq” çox köhnə xəbərdir. Nədən Əfəndiyev bunu bu qədər gec duymuş əcəba?

Əfəndiyevin söyləmlərindən biri də “özüylə döyüş”dür. İnsan özüylə döyüşüb “kamil”liyə varmalı imiş. Əslində Əfəndiyevin bu söyləmi də çox əski bir söyləmdir. İrfan elmində özüylə döyüş məxfi bir haldır. Özünlə qarşılaşma reklam edilməməlidir. Cəmiyətin içində sıradan biri kimi yaşamalıdır insan. Bunu başarmaq lazımdır. Qəzzali deyir: “Əgər şərab içmirsinizsə, o zaman şərab bardağında su için ki, cəmiyət sizə çox da əxlaqlı imiş biri kimi baxmasın.” Ərdəm, gizlin saxlanılmalı və əməldə realizə edilməlidir. Reklam edildiyində başqa şey olur.

Əfəndiyevin tolerans anlayışı üzərinə də bir şeylər söyləmək istərdim. Heç bir din toleransı qəbul etməyib, edə də bilməz. Tolerans modern insanın əqli verilərinin məhsuludur. Fransa inqilabından 200 il sonra Əfəndiyev toleransçılığa qarşı peyğəmbər kimliyi ilə savaş açır. Özəlliklə Volterin yaradıcılığında çox sıx qullanılan “tolerans” qavramı zamanla bu üç ilkə üzərində oturmuşdur:

1. “Mən” mütləq haqlı deyiləm.
2. “Sən” mütləq haqsız deyilsən.
3. “Mən” və “sən” arasındakı fərqlilik savaşla deyil, dialoqla çözülməlidir.

Bu üç ilkə bir yerdə “tolerans-xoşgörü” sözünün fəlsəfəsini oluşdurur. Ancaq hər bir din “mütləq” haqlılığından danışdığı üçün toleransçılığı heç bir zaman qəbul etməyib. Bütün dinlər, yalnız ona inananlara xitab edib, inanmayanları kafir sayıb. İslam dini möminin mömini kölə etməsini qəbul etmədiyi üçün müsəlmanlar müsəlman olmayanları əsir tutub kölə bazarında satıb para qazanırdılar.
Əfəndiyev də peyğəmbərlik bucağından dünyaya baxdığı üçün xoşgörünü qəbul etməz, necə ki, onun görüşünü qəbul etməyənləri “məxluq” adlandırırdı. İslamın müsəlman olmayanları “zındıq” adlandırdığı kimi.

Modernizm doğrunun tək olmadığını, bir çox doğrunun var olduğunu vurğular və bunun adı inanc və düşüncə pluralizmidir.

Əfəndiyev görüşündə göstərilən davranış modeli kölə-ağa ilişkisi əsasındadır. “Ata!” övladın bütün sirlərinə vaqif ola bilər. Belə şey olurmu? İnsanın öz doğma ata-anası belə onun bütün sirlərinə vaqif olmamalıdır. Əslində bu, kölə-ağa ilişkilərindən də zərərli və qeyri-etikdir. Bu, orta əsrlərin inkivizasiyasından başqa bir şey deyildir. Ya da İrandakı, Əfqanistandakı, Ərəbistandakı təftişçi islam anlayışı kimi. Marksın ən önəmli təsbitlərindən biri budur ki, “din cəmiyətin uyuşdurucusudur.” Din tarixi də bunu isbatlayıb. Əfəndiyev də yeni bir din anlayışı ilə bu dəfə başqa növ Azərbaycan cəmiyətini “türk peyğəmbəri” adı altında uyuşdurmaq istəyib. Bir haldakı peyğəmbər bir millətə xitab etməz, insana xitab edər. “Türk peyğəmbəri” demək, inancda irqçilik etməkdir. Bunun başqa anlamı yoxdur. Belə bir inanış cahanşümul ola bilməz.

Əfəndiyev bütün islam düşmənliyinə rəğmən şiə kültürünün dışına çıxa bilməyıb. Dinlərin içində yenə də ancaq islam dini etirazla başlar. İslam dini “la” ilə başlar. “La ilahə illallah” ifadəsini yanlış tərcümə etmişlər dilimizə. Bu “Allahdan başqa Allah yoxdur” deyildir. Doğru olanı budur: “Yoxdur Allah, Allahdan başqa.” Yəni islam özü etirazla başlayıb etirafa gələr. “yox”dursa, o zaman nə var? “nə” sualına hər bir fərd öz mənəvi və fikri imkanlarına görə cavab tapır və onun adı o fərd üçün “allah”dır. Bu üzdən də H. Cavid doğru söyləyir: “Hər kəsin öz eşqi, öz allahı var.”

Əfəndiyevin özüylə döyüş söyləmi insanbilimsəl açıdan doğru deyildir. İlk öncə bu “doğru” və “yanlış” üzərinə dayanalım. Daha öncə bir önərmənin yanlış, ya da doğruluğunu isbatlamaq üçün “doğrulama” metodundan istifadə edirdilər. Yəni bu önərməni doğrulamağa çalışırdılar, doğrulansaydı, o zaman doğru olurdu. Yanaşma metodunun əsasında “doğrulama” və doğrunu arama dururdu. Ancaq Karl Popperdən başlayaraq bir önərmənin doğruluğunu isbatlamaq üçün “yanlışlama” metodu gəlişdirildi. Əgər yanlış yönü ortaya çıxardısa, artıq onun doğru olan yönünün araşdırılmasına gərək qalmırdı. Yanaşma metodunda yanlışı arama durur. Biz də bu “yanlışlama” metodundan Əfəndiyev önərmələrinə yanaşalım:

Əfəndiyev belə anladır ki, nifrəti sil, həsədi sil! Necə silsin? Tanımlana bilməyən necə silinə bilər. Nifrət, kin, sevgi kimi duyğular tanımlana bilən deyillər filosof Şilerə görə. Bunlar sadəcə görülə bilər. Bəlli bir zamanda və məkanda içəridə doğar. O zaman hələ içəridə doğmamış bir duyğu ilə necə döyüşmək olar? Yəni nifrət və kin kimi duyğuları ifşa edən mühit və davranışlardır. O zaman doğru olan daha çox mühiti insanlaşdırmaq, mühiti dəyişməkdir, insanı canavara dönüşdürən mühiti dəyişdirmək daha məntiqlidir. Bu da əlbəttə ki, Əfəndiyevin qəbul etmədiyi pedaqoji fəaliyətlər tələb edər. Yoxsa ortada olmayan duyğularla necə döyüşmək olar? Ortada yoxdursa, o zaman gərək öncə öz içində bu nifrəti və kini saxta yollarla oyadasan, sonra onunla döyüşə başlayasan. Döyüşmək də mümkün olmur və Əfəndiyevin “mütləqiyəti” canavar insanlar tərbiyə edir, digər mütləqiyətçilər kimi. Çünkü nifrət bütün dəyərlərə özünü qapamanın məhsuludur. Saxta tarix və saxta dəyərlər uydurub düşüncələrini orda həbs edən Əfəndiyev öz “müqləq” “həqiqət”lərinə elə inanıb ki, bütün dəyərlərə içini və ağlını qapayıb. Bu qapanmışlıqda nifrət tez yuvalanar.

Son olaraq bunu bildirmək istərdim ki, Əfəndiyev bir inanc tənliyi ortaya qoyur, ancaq ya X (iks) cavabsızdır, ya da cavab tapıldıqdan sonra sonuc sıfıra çarpılır və X-in cavabı yenə də sıfırdır.

21.03.2009