Şair Xaqani H.-la müsahibə
Son zamanlar yazıları və şeirləri ilə geniş mübahisələrə yer açan ən maraqlı imzalardan biri Xaqani H.-dır. Nisbətən geniş oxucu kütləsi Xaqani bəyi fəlsəfi yazılarından tanısa da, o, həm də çox maraqlı şairdir. Şeirləri üzərində zaman-zaman mübahisələr gedir; istər bu mövzuda, istərsə də ədəbiyyatımızın ümumi durumu haqqında hazırda Türkiyədə elmi və yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olan Xaqani bəydən geniş bir müsahibə aldıq. Ciddi və tənqidi müzakirələrə susamış ədəbi ortam üçün bu söhbətin əvəzsiz olacağına inanırıq.
Z.Ə.: Xaqani bəy, hər bir şairin bir şeir anlayışı var. "Şeir nədir" sualına saysız fərqli cavabların olması da bunu göstərir. Məsələn, mənə görə şeir fərqli bir zaman anlayışıdır. O nə keçmiş, nə bu gün, nə gələcəkdir. Bəs sizə görə?

X.H.: Şeir mənim üçün dildir; o, duyumların, anlamların pluralizmindən yaranır; dilin çoxmənalılığından qidalanır. Belə olan halda, mənim üçün "şeir nədir" sualı "dil nədir" sualına ekvivalentdir. Əslində sualınıza verəcəyim cavabın bəzi tərəflərini iki yazımda tapmaq olar: " 'ağac' ağac deyil" və "realizmə qarşı reallıq" məqalələrimdə. Bu mətnlərdə dilə gətirdiyim fikirləri daha geniş şəkildə, təfərrüatıyla izah etməyə çalışacam.
Söhbət sənət və dildən, konkret desək, poeziya və dildən gedirsə, üç şeyin birbiriylə əlaqəsinə nəzər salmalıyıq: gerçəklik- yəni reallıq, dil, məna. J.Derrida fəlsəfəsinin əsas postulatı dillə bağlıdır; özü bunu son dərəcə provakativ şəkildə formullaşdırıb: "dildən- kənar, mövcud deyil". Hər şey dillə və dildə mövcudluq tapır. Dil reallığı, nəsnələr dünyasını və bütövlükdə varlığı var edir. Başqa cür deyəsi olsaq: dil fenomenal dünyadan- reallıqdan ayrı, ondan təcrid olunmuş bir şey deyil. Bunun əksi də doğrudur, reallıqlar dünyası da dildən müstəqil, ondan təcrid olunmuş deyil. Qısası, dil ontik məsələdir; o, varoluşun özüdür; varoluşun təcəssüm etməsi birbaşa və hər zaman dildən asılıdır, dillə əlaqədardır. Bu anlayışı J.P.Sartr böyük ustalıqla ifadə edib: "Söz nəsnəni qaranlıqdan, ört-bas edildiyi yerdən çıxardır, onu həyatımıza gətirir". Başqa bir yerdə də deyir ki, "adlandırılan şey öz məsumluğunu itririr; o, artıq yaşantımızdadır". O artıq yaşantımızdır, onu yaşantımıza çevirən dildir. Rumın əsilli fransız filosofu və esseisti, nihilist ekzistensializmin görkəmli nümayəndələrindən Emil Mişel Sioranın ifadə etdiyi bir fikirdə də bu aşkara çıxır: "Tanrı sifətlər sayəsində yaşayır; tanrını var eləyən sifətlərdir”. Yəni tanrı da öz mövcudluğunu dilə borcludur, sifətlərə. Biz "tanrı əzəli və əbədidir" dedikdə o, əzəli və əbədi olur; "tanrı rəhim və rəhmandır" dediyimiz anda o, rəhim və rəhman olur. Tanrını da var eləyən dildir. İlkin ekzistensialist filosoflar tərəfindən kəşf edilən, dilin bu ekzistensial rolunu sonradan postmodernist mütəfəkkirlər- xüsusən də Derrida və Lyotar, təbii ki, bir də R.Bart sistemləşdirmişlər: bir ədəbi mətn dil konstruksiyasından ibarətdir, çünki yaşantının, varoluşun özü bütovlükdə dil yoluyla oynanan oyundur. Postmodern dünyada heç nə dili aşaraq var ola bilməz.
Z.Ə.: Belə çıxır ki, reallığı da dil yaradır. Bəs yaxşı, reallığın dildəki təzahürləri, estetik özünüifadəsi ədəbi mətnə necə sirayət edir? Məqalələrinizdən birində deyirsiz ki, "şeir dilin özüdür”. Şeir reallığı əks etdirməlidir, yoxsa onu dəyişdirməlidir?
X.H.: Dildən kənarda reallıq yoxdur. Reallıq obyektiv xarakter daşımır, yəni reallıqlar dünyası tamamən obyektivləşdirilə bilməz və reallıq obyektiv olmadığına görə obyektiv şəkildə ifadə edilə bilməz. Reallıq obyektiv deyilsə, deməli obyektiv şəkildə, birmənalı şəkildə, tək mənaya müncər edilərək əks etdirilə bilməz. Bu, realizmin iddiası idi; realizm isə çoxdan ölüb, onu romantizmin, naturalizmin və futurizmin yanında dəfn ediblər. Mənim şeirim realist şeir deyil. Reallıq hansısa formada, hansısa yolla, hansısa yazı tərziylə əsla əks etdirilə bilməz. Dil güzgü deyil ki, reallığı olduğu kimi özündə əks etdirsin. Həm də axı, sınmış, parçalanmış, haçalanmış güzgüdə insanın və nəsnələrin inikası da parçalanmış görünür. Reallıq çoxdan parçalanıb, sınıb, qırılıb, haçalanıb; yarısı gizlənib onun, yarısı yox olub. Parçalanmış, bölünmüş reallığın dildəki inikası da parçalı, bölük-bölük olacaq, olmalıdır. Postmodern dövrdə, J.Bodriyarın sözüylə desək, "reallıqdan-kənar reallıq" mövcuddur. Gördüyümüz, toxunduğumuz konkret fiziki reallığın- ət və qan, çörək və palçıq- ötəsində bütün reallıqlar qeyri-realdır. Reallıq simulyasiyadır. Sözün qısası, reallığın müxtəlif qatları, mərtəbələri var və bu qatlar birbirinin içinə keçib, onları birbirindən ayırmaq mümkün deyil. "Tək səbəbi su deyildi palçığımızın" misrası buna dəlalət edir.
Z.Ə.: Sizin misranızdır?

X.H.: Bəli. Torpaqdan və sudan meydana gəlir palçıq, ancaq torpaqdan və qandan da meydana gələ bilər. Reallığın fərqli qatlarıdır bunlar: "Bir qadın ət yedi adam doğdu". Demək istədiyim odur ki, reallıq parçalanmışsa, qat-qatdırsa, plural xarakter daşıyırsa, obyektiv deyil, subyektivdirsə, bəzən də qeyri-realdırsa, deməli dil də parçalanmış, bölünmüş, qat-qat və subyektiv olmalıdır. Heterogen reallıq ədəbi mətnə heterogen şəkildə, çoxmənalı söz birləşmələriylə, irreal imaginativ elementlər yoluyla, gerçəklə fiksiyanın iç-içə keçdiyi və birbirini görünməz tellərlə tamamaladığı bir müstəvidə sirayət etməlidir. Elə başa düşülməsin ki, bu mütləq həqiqətdir, xeyir, sadəcə olaraq şeir anlayışım budur. Mən Pol Eluarın fikriylə razılaşan adamam: "Əsl şair heç vaxt inanmır ki, şeir yalnız ona məxsusdur".
Z.Ə.: Belə demək olarmı: hər bir şair dil içərisində bir ada olmalıdır. Bir dəfə qeyd etdiyim kimi, hər böyük şair ayrıca bir sivilizasiyadır: onun öz dili, öz kültürü, öz dil qanunları var.
X.H.: Şübhəsiz! Dil ancaq və ancaq ədəbiyyatda, xüsusən də şeirdə inkişaf edə bilər. Pol Eluar demişkən, “şeir dilin açarıdır”. əsl şair öz dilini tapan, dili özü üçün təzədən yaradan, dilin ənənəvi sistematik quruluşunu yıxan, alt-üst edən şairdir. Söhbət yeni qrammatika yaratmaqdan getmir, ən azı bu şairin işi deyil, söhbət ədəbiyyatda yeni semantika yaratmaqdan gedir. Bu isə yeni, orijinal sintaks formalaşdırmaqla mümkündür. əslində mən 'yeni dil' deyəndə, tamamilə dilə söykənən yeni üslubu nəzərdə tuturam. Dilin mövcud, qəlibləşmiş sintaktik strukturu içində qalaraq yeni semantika, yeni üslub yaratmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələnməyə bilməz. Sifət hələ də sifət, isim hələ də isim, zərf hələ də zərfdirsə, uğursuz son labüddür. Qrammatik terminlə desək, nitq hissələri şeirdə də cümlədəki funksiyalarını yerinə yetirirlərsə, deməli, o şeirdə misra yoxdur, cümlə var.
Z.Ə.: Sizin şeirlərinizdə nitq hissələri və ya cümlə üzvləri cümlədəki rolu oynamırlar? İsim başqa, sifət, yaxud feil də başqa funksiyanımı daşıyır?
X. H.: Bəli, məsələn, "yaşamaq bütövlükdə bir qoxuya tabedirsə…" misrasında feil isim rolu oynayır, mübtədadır. "Gülüşlərdən biri qorxan uşaqdır" misrasında mübtəda da, xəbər də isimdir. Yaxud, "yaşamağın üzündə ölüm ildönümünün…" misrasında feil isimləşib. Bütövlükdə "qırmızı" şeirini misal vermək olar: "bizə qırmızını yalnız qırmızı öyrədir, qırmızını özü öyrədir" misralarında sifət isim olub, mübtəda rolu oynayır. Ancaq onu da deyim ki, bu elə də böyük kəşf deyil, Azərbaycan üçün yeni ola bilər, dünya şeir praktikasında isə bunun saysız örnəklərinə rast gəlmək mümkündür. Üstəlik bu tərz, yeni üslub yaratmağın sadəcə bir yoludur.
Z.Ə.: Sizcə, belə bir təhlükə yarana bilərmi ki, hər şair özünəməxsus dil yaradır, axırda onları özlərindən başqa heç kəs başa düşmür?

X. H.: Yenə reallıq mövzusuna qayıdırıq. “Esse est percipi”- dərk etdiyim gerçəkdir və ya dərk olunan şey gerçəklikdir. Məsələnin bu cür qoyuluşu onu göstərir ki, gerçəklik- idrak konteksində modernizm idraka determinant rol yükləmişdi. İdealizmin zirvəsidir bu, hegelçilikdir: "gerçək olan rasionaldır, rasional olan da gerçəkdir". Burada ratio- yəni zəka universaldır, bütün zamanlarda və məkanlarda qüvvədədir; ümumbəşəri xarakter daşıyır, özülündə əxlaqilik var, daha doğrusu, o, eyni zamanda əxlaqi substansdır. Buradakı "real olan" da universal və təkdir. Tək olan ratio ilə dərk etdiyimiz reallıq da qaçılmaz şəkildə tək olacaq. Bu konteksdə postmodernizm hər şeydən əvvəl Hegelin təməldən rədd edilməsidir. Ancaq hegelçi modernizmin postmodernist mütəfəkkirlər tərəfindən inkarından çox-çox əvvəl, sürrealistlər reallığın dərki məsələsində, daha doğrusu, reallığın estetik cəhətdən mənalandırılması məsələsində idrakın rolunu tamamən rədd etmişdilər. Kinematoqrafiyanın böyük ustalarından, sürrealist kinonun banisi L.Bunuel hegelçi anlayışın tam əksini irəli sürmüşdü və bunu həmişə təkrar edirdi: “Esse non est percipi” gerçəklik dərk etdiyim şey deyil, daha doğrusu, gerçəklik yalnız dərk olunan şey deyil. Bu mülahizədən iki sual meydana çıxır: birincisi, ədəbi mətndə mənanı harda və necə axtaracağıq? Bu sualın cavabı sizin sualınızın da cavabı olacaq. İkincisi də, dərk edən- yəni subyekt kimdir, dərk olunan- yəni obyekt nədir? Postmodern ədəbiyyat nəzəriyyəsi müstəvisində ən ciddi müzakirələrdən biri budur. Subyekt-obyekt dixotomiyası ilə bağlı mübahisələrə postmodernistlər təkan verdilər. İlk sualdan başlayım.
Əgər çoxlu reallıq varsa, deməli, ədəbi mətndə saysız mənalar olacaq. Çünki dillə əlaqəsi yaranan kimi "məna" çoxalır, şaxələnir. Bunun səbəbi məhz dilin qapalı, yeknəsəq sistem olmamasıdır. Onun dinamik, dəyişkən və çoxqatlı xarakteri mənanın vahid və homogen olmasına mane olur. Modernizmin ədəbi mətnlərinə baxın; bu mətnlərdə dil hansısa ədəbi janra uyğun, o janrın hüdudları daxilində meydana gələn məna çalarlarına uyğun şəkildə formalaşır, yəni dil janra xas məna qəliblərinin tələbinə uyğunlaşaraq, təcəssüm edir. Burada dil janra imanent olmaqla məhdudlaşır. Postmodern ədəbi mətndə isə, dilin hansısa janrın və ya üslubun determinantlığında formalaşması mümkün deyil.
Z.Ə.: Postmodernistlər dil və məna ikiliyndə dilə daha çox əhəmiyyət verirlər. Yəni belə deyək ki, mənaya qarşı dili əsas götürürlər. Elədirmi?
X.H.: Elədir ki, var. Postmodernistlər dil-məna dixotomiyasında determinantlıq rolunu dilə verirlər, onlar dilin tərəfindədirlər. Yeri gəlmişkən, deyim ki, mənim şerimdə məntiqlə məna axtaranlar yanılırlar. Zehnin bəsit, primitiv məntiq vərdişləriylə dərk edəcəkləri, öz həyat təcrübələrinə bənzər, öz təəssüratlarına oxşar "mənaları" orada tapa bilməyəcəklər.
Z.Ə.: Söhbət tam yerinə düşdü: sizin şeirlərinizlə bağlı tənqidlər ən çox bundan ibarətdir ki, "başa düşülmür", "anlamaq olmur, şair nə demək istəyib", "bu şeirin heç bir mənası yoxdur" və s. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, mən bu fikirlərlə razı deyiləm.
X.H.: Mənamərkəzçi şeirə qarşıyam mən, yalnız mən yox, bütün çağdaş şairlər qarşıdır, təbii ki, həqiqi şairləri nəzərdə tuturam. Bunun səbəblərini izah etməyə çalışdım. Bir də deyirəm: mətni və mətndəki mənanı var eləyən dildir; dil qətiyyən öncədən müəyyən olunmuş, tənzimlənmiş vahid mənanın ifadə vasitəsi deyil. əsərlərimdə çox vaxt dil spontan şəkildə mənanı yaradır. Türk şairlərindən İlhan Bərkin məşhur bir sözü var: "şeirdə məna təsadüfidir". Kiçik bir əlavəylə təkrar edirəm; şeirdə məna çox vaxt təsadüfidir. Məsələ burasındadır ki, bu "təsadüfi" sözü səhv başa düşülməyə əlverişlidir. Təsadüfi ilə spontanlıq nəzərdə tutulur, yəni şeir dilin öz daxili harmoniyası zəminində yaranır. Dilin daxili harmoniyasını, onun qəliblərdən azad olmuş imkanlarını kəşf etmək isə şairin işidir. Sözün qısası, dil-məna dixotomiyasında dil əlzəmdir mənim üçün, dil öncədir; dil mənadan əvvəl gəlir, çünki söz mənadan əvvəl gəlir. Bu barədə ""ağac" ağac deyil" məqaləmdə ətraflı yazmışam, söz-məna və ya söz- düşüncə münasibətləri…Sürrealizmin görkəmli ustası A.Bretonun, 1924 tarixli "Sürrealizm manifesti"ndə belə bir ifadəsi var: "düşüncə sözdən daha sürətli deyil". Deyir ki, biz yuxuda sözlər eşidirik, ancaq fikirlər və ya sistematik düşüncələr irəli sürmürük. Sözlər eşidirik yuxuda, çoxunun da mənası yoxdur. "Mənası olan" sözləri oyaq olanda eşidirik, hansısa fikri ifadə etmək üçün. Bu da o deməkdir ki, əslində dilin quruluşu oynaqdır, dəyişkəndir, sadəcə olaraq o, ictimai münasibətlərə, hətta iqtidar münasibətlərinə paralel şəkildə tənzim edilir, statik-durğun mental vərdişlərin qəfəsində saxlanılır. M.Kundera öz roman anlayışını xarakterizə edərkən deyir ki, "hər gün istifadə etdiyimiz sözləri təzədən açıqlamaq, onlara mütəmadiyən yeni mənalar vermək, onların xalis-gerçək sirrinə varmaq… Budur roman". Onun üslubu həqiqətən dediyi kimidir, romanın düşüncə qurğusu bir neçə kəlmədən meydana gələn fundamentin üsündə ucalır: yüngüllük, arxayınçılıq, getmək, tərk etmək, ağırlıq, gülüş, yavaşlıq və s. Söz onu mənaya aparır. Kunderanın gözündə sözlər insanın ekzistensial durumunun əlamətləridir. Konkretləşdirək, dil bir janr üzrə formalaşan sistemli-statik bir mexanizm deyil. Dil mənanın azadlıq sferası olmalıdır: "döşlərini götürüb getdi, üzüm bağında salxımdır, qəhvəyidir bütün öpülən yerlərində". Şeirlərimdə çoxsəslilik, çoxmənalılıq var. Qoy hər oxucu başqa cür başa düşsün, hər oxunuşda sözlərin fərqli mənaları aşkara çıxsın.

Z.Ə.: Sizinlə razıyam. Bu, çağdaş ədəbiyyatdan tələb olunan əsas keyfiyyətlərdən biridir.
X.H.: Bununla belə, bu keyfiyyətin yaranması dilin əsas götürülməsi ilə yanaşı başqa determinant amillərlə də səciyyələnir: subyekt-obyekt dixotomiyasının ləğv olması.
Postmodernizm həyatın bütün sferalarındakı dixotomiyalara, o cümlədən, subyekt-obyekt dixotomiyasına da şübhəylə yanaşır. Necə ki etikada xeyir-şər, epistemologiyada doğru-səhv, və ya qnoseologiyada bilinən- bilinməyən, ontologiyada varlıq-yoxluq dialektikası funksiyanallığını itirib, dildə və konkret olaraq ədəbi mətndə də subyekt-obyekt ziddiyəti dəyərini itirib. Bir sözlə modernizmin subyekt-mərkəzçi anlayışına postmodern dövrdə son qoyulub. Bodriyar bunu açıqca qeyd edirdi: "subyekt məğlub olub, artıq nəsnələrin hökmranlığı başlanıb". Bu yanaşmanın dilə və ədəbiyyata tətbiqi inqilabi nəticələr doğurub. Bunun təzahürlərinə mənim şeirlərimdə də rast gəlmək olar. Varoluşun müxtəlif anlarının, müxtəlif görünüşlərinin kəşf edilməsi, nəsnələrin səsini eşitməkdən asılıdır. Artıq yaşantının görünməz sirrlərini, reallığın autentik gerçəkliyini aşkara çıxarma keyfiyyətinə malik olan sadəcə insan deyil, nəsnələr də danışır. Təkcə insanın nəsnələri, əşyaları, predmetləri mənalandırmasıyla kifayətlənməməli, eyni zamanda nəsnələrin, predmetlərin də insanın ekzistensial durumlarını ifadə etməsinə imkan verməliyik. Nəsnələr danışır, onların dilini bilmək lazımdır: "gözü bizdədir bu çörəyin; qışı qışqırır, palçığı". Yazar sadəcə insanın gözüylə baxmamalıdır yaşama, dünyaya, həm də nəsnələrin gözüylə baxmalıdır: "bir axşamın qaralamasıdır fevral, oxunmur", "öz funksiyasından əl çəkməyib qara". Bəzən nəsnənin-predmetin hökmü insanın hökmündən ağır olur: "pəncərə bilir neynir, küçədə nə görürsə gətirir evin içinə", "əlllərimin ən kiçiyi alnımı nişan alır revolverlə". Mənim şeirimi anlamaq üçün insanın həyatında nəsnələrin oynadığı ekzistensial, əsrarəngiz rolu dərk etmək lazımdır. Sürrealizmin çağdaş formasıdır bu. L.Bunuelin kinematoqrafiyası haqqında K. Fuentesin dediyi fikirləri mənim yaradıcılığıma da aid etmək olar: "nəsnələr artıq əvvəlki kimi, normal hərəkət etmir, həmişəki kimi davranmırlar. Yeni toqquşmalar, yeni birləşmələr vasitəsilə əsl üzlərini göstərirlər. Artıq nəsnələr birbirlərini əvəz edib, birbirlərinin yerinə keçə bilirliər". Mənim şeirimdə də belədir: "dörd fəsil portağala yığışıb", yaxud "qapım bir qapının uzaqdan görünüşüdür".
Z.Ə.: Obyektin subyekti əvəzləməsi! Nəsnələrin gözüylə dünyaya baxmaq! Nədənsə bu fikirlər mənə Q.Q.Markesi xatırlatdı. Subyekt- obyekt ikiliyinin silinməsi nəsrdə özünü necə biruzə verir?

X.H.: Söhbət nəsnələrin özlərinə xas bir dillə "danışmasından", mətnin tematik cəhətdən axışına nəsnələrin xüsusi təsirindən gedirsə Markesi xatırlamaqda haqlısınız. Ancaq əgər ədəbi mətnin "içində" subyektlə obyektin birbirinə qarışmasından, birbirini əvəz etməsindən söhbət gedirsə, vəziyyət bir az mürəkkəbləşir. Postmodern nəsrin əsas xüsusiyyətlərindən biri müəllif ilə əsərin "qəhrəmanları" arasındakı sərhədlərin itməsidir. XX əsrdə bunun ilk örnəklərindən birini İspan yazıçısı və filosofu M. de Unamunonun "Duman" romanında görürük. Romanın sonlarına doğru əsərin qəhramanı müəllifin evinə gəlir, aralarında uzun bir dialoq keçir. Bu hissə əsərin ən güclü yeridir. Müəllif və onun yaratdığı şəxs roman haqqında danışırlar. A.Perez, Unamunoya deyir ki, "əvvəl mən səndən asılı idim, indi sən məndən asılı vəziyyətə düşmüsən". Nəticədə romanın "taleyini" kimin müəyyən edəcəyi qaranlıq qalır; subyektlə obyekt iç-içə keçir, birbirinə qarışır. Çağdaş dünya ədəbiyyatında bu estetik təcrübənin ən yetkin örnəyinə ABŞ yazıçısı Pol Osterin "Nyu York trilogiyası" adlı üç romandan ibarət əsərində rast gəlmək olar. əsərin qəhramanlarından biri P.Osterdir, elə adı da Pol Osterdir. Yazar P.Oster- yəni subyekt, eyni zamanda yazılandır- obyektdir. Xose Saramaqo isə romanlarında dialoqları elə bir yazı texnikasıyla verir ki, kimin danışdığı məlum olmur; oxucuda elə bir təsəvvür yaranır ki, danışanların səsi birbirinə qarışıb. Bu, Saramaqonun mətndə subyekt-obyekt dixotomiyasını özünəməxsus metodla aşmasıdır. Onun qələmində insanlar arasındakı dialoq sanki bəşəri monoloqa çevrilir.
Fərqli motivlərlə və fərqli tərzlərdə olsa da, subyektin qeyri-müəyyənliyinə və ya obyektin subyektə çevrilməsinə çoxsaylı nəsr əsərlərində- məsələn X.Kortasarın, Dino Buzattinin, İ.Kalvinonun əksər hekayə və povestlərində- rast gəlmək mümkündür. Q.Markesin o məşhur polkovniki də məktub gözləyir, ancaq məlum deyil ki, məktubu kim yazacaq, polkovnikə məktub gəlmir. S.Bekketin "Qodonun həsrətində" əsərində də Qodo gəlmir, heç məlum da deyil ki, o kimdir, yaxud nədir.
Bu üslub daha çox nəsr üçün əlverişlidir, ancaq bunu şeirdə də yaratmaq mümkündür: "ölən kimi üzündəki göyərçin dondu, və ölən kimi dedi ki göyərçin dondu". Kim dedi? Bunu mən də bilmirəm.

Z.Ə.: Sizi sürrealist şair hesab etmək olar?

X.H.: Özümə ən yaxın hiss etdiyim bədii-estetik anlayış sürrealizmdir. Sizin də bildiyiniz kimi, modernizmdən postmodernizmə keçiş prosesində dönüş nöqtəsi fəlsəfədə Haydegger, ədəbiyyatda nəsr sahəsində F.Kafka, C.Coys, M.Prustdur, poeziyada isə sürrealistlərdir. Hətta bəzi tədqiqatçılar F.Kafkanı sürrealizm cərəyanının banilərindən biri hesab edir. Romanları bir tərəfə, gündəliyindəki bəzi qeydlərə nəzər salsaq görərik ki Kafkanı sürrealizmin banilərindən hesab edən tədqiqatçılar düzgün mövqedədirlir. Qeydlərindən biri belədir: "qəfəslərdən bir qəfəs, quş axtarmağa getdi". Sürrealist təxəyyüldür bu. Onun gündəliyindən başqa bir qeyd: "sinif divarına asılan İsgəndərin Döyüşü tablosunun reproduksiyası kimi qarşımızda dayanıb ölüm". Bu imaginasiyanın hər yeri sürrealdır. Kafkadan çox qidalanmışam mən. Bununla belə, yaradıcılığım bəzi cəhətləriylə klassik sürrealizmə- Bretonun ifadəsiylə "mütləq sürrealizmə"- xas olan estetik meyarlardan fərqlənir. Daha doğrusu, mənə elə gəlir ki, sürrealizmə yeni çalarlar, yeni üslub praktikası gətirirəm. Onların əsərlərində ictimailik yox dərəcəsində az idi. əlbəttə, tək-tük bəzi şeirləri istisna tuta bilərik. J.Preverin isə əksər şeirlərini istisna tutmaq olar. L.Araqonun və P.Eluarın İkinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində sürrealizmdən uzaqlaşıb, realizmə yaxınlaşması təsadüfi deyildi. O dövrdə sürrealizm bu iki böyük şairə, ictimai münasibətlər konteksindən tamamən təcrid olunmuş, cəmiyyətin və bəşəriyyətin problemlərinə laqeyd, funksiyanallığını itirmiş ədəbi anlayış kimi görünməyə başlamışdı. P.Eluar "Azadlıq" şeirini yazanda sürrealist deyildi. İctimailik baxımından yanaşanda, Araqon və Eluar sürrealizmdən uzaqlaşmaqda haqlıydılar. Mənim poetik təfəkkürüm isə, demək olar ki, tamamilə ictimai münasibətlər konteksində formalaşıb. Bunun bir səbəbi bəlkə də siyasətşünas olmağım, başqa bir səbəbi də dünyagörüşümün formalaşmasında J.P.Sartrın xüsusi rol oynamasıdır. Qısası, yaradıcılığım sürrealist təxəyyül üstündə köklənsə də, tematik cəhətdən ictimailikdn bəhrələnir. "Şər şizofren mifi" və "Xeyir şizofren mifi" bu anlayışın tipik örnəkləridir. Digər tərəfdən, mənim təxəyyülüm dil tərəfindən əhatə olunub; yazma prosesində zehnim dilin içindədir. Görüntünü, nəsnəni görüb yazmıram; yəni təxəyyülüm görüntünü görməklə işə düşmür; nəsnəni, anı və ya görüntünü- Fransızca imajı- gördüyüm anda məndə dil oyanır.
Mütləq sürrealistlərdə belə deyildi; onlarda dil qabaqcadan verilmiş bir mənanı, daha doğrusu mənasızlığı, absurdu ifadə etmə vasitəsi idi. Onlarda fərqli dil, fərqli temalardan irəli gəlirdi. Yəni mövzu və ya məzmun dili müəyyən edirdi. Mənim üçün əsas olan dildir; həm məzmun həm də forma dilin içindədir. Sürrealizmin tematik paradiqmasını müəyyən edən əsas faktorlar yuxu, təhtəlşüur, psixikanın dərinlikləri və s. idi. Dəlilikdən, çılğınlıqdan xoşları gəlirdi. Sürrealist poeziyanın ilk nümunələrini yaradan Lotremonun şeirləri- "Moldororun şərqiləri" onun dəli zehninin inikası idi. A.Bretonun "Nadya" əsərində qəhrəman axırda dəli olur. Teatr nəzəriyyəçisi, aktyor, nasir və şair Antonin Arto həyatının 7-8 ilini psixiatrik müalicəylə keçirmişdi. Freyddən həddindən artıq təsirlənmişdilər. Absurdu və onun dilini təhtəlşüurda axtarırdılar. Mənim fikrimə görə isə, absurdu orada axtarmağa ehtiyac yoxdur. Reallığın özü absurddur. Buna baxmayaraq, incəsənət, ədəbiyyat, estetika ilə bağlı fundamental məsələlərdə sürrealistlərlə mənim aramda ümumi cəhətlər çoxdur. Mən də bütün sürrealistlər kimi təxəyyülü zəncirləyən, onu məhdudlaşdıran hər şeyə, rasional assosiasiyalara, imaginasiyanı nəzarət altına alan bütün mexanizmlərə qarşıyam. Bir də ki, unutmamaq lazımdır, sürrealizm ədəbiyyatın anarxizmidir.
Z.Ə.: Fikirləriniz son vaxtlarda Azərbaycan ədəbi mühitində mübahisə mövzusuna çevrilən bir dartışmanı gündəmə gətirir. Sovet dönəmində şair haqqında bir obraz yaradılmışdı: şair şeirini yalnız ilhamla yazar, bir az savadsız olar, içki düşkünü olar və s. Bəlkə buna görəydi ki, XX əsrdə dünya poeziyasında çoxlu keyfiyyət dəyişiklikləri yaradan ədəbi axınların hamısı bizdən yan keçdi. Elmsiz şeir, elmsiz şair olarmı?

X.H.: İrlandiyalı yazıçı Brendan Behanın bir sözü var, deyir "mən alkoqol problemi olan yazar deyiləm, yazmaq problemi olan alkoqolikəm". İronikdir, amma bu sözü bizim əksər şairimizə aid etmək olar. Bu onların şəxsi problemidir, ancaq ümumi problem kimi xarakterizə edə biləcəyimiz bir məsələ var: "elmsiz şeir- elmsiz şair problematikasının" zəminini düzgün təyin etmək üçün paradiqmanı düzgün seçmək lazımdır. Poeziyaya, yaxud bütövlükdə götürəndə ədəbiyyata elmi-rasional münasibət ilə elmi-rasional ədəbiyyatı səhv salırlar. Elmi şeir deyilən şeir növü yoxdur, elmi və ya rasional şeir olmaz. Necə açıqlamaq olar elmi-rasional şeirin nəliyini? Elmi şeir zəkayla yazılan şeirdir, yoxsa zəkayla dərk olunası şeirdir? Məzmununda elmilik olan şeir elmi şeirdir, yoxsa elmi metodlarla yazılan şeir elmi şeirdir? Bəlkə elm adamlarına, intellektuallara yönəlmiş şeir elmi şeirdir? Bizdə rasional şeiri Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz və bu kimi şairlər yazırdılar. Vəznin məntiqi üzrə, ağılla, duyğuları rasional şəkildə ifadə edərək yazırdılar. Mövzu duyğulu, sentimental ola bilər, ancaq bu o demək deyil ki, o şeir sentimentaldır. Mövzu ilə məzmunu da ayırmaq lazımdır. Bizim poeziya tariximizdə üç cərəyan olub: orta əsrlərin klassik simvolizmi, romantizm və realizm. Yəni tariximizdə tək rasional şeir cərəyanı realizm olub, bizimkilər də ən çox onu irrasional hesab edirlər. Rasional şeir kimi bir də futurizm olub, ancaq bizdə onun yalnız bir-iki nümunəsi olub.
Deməli dixotomiya düzgün qurulmayıb. Şeirə elmi münasibət ilə elmi şeir anlayışını səhv salmaq naşılıq olardı. Şeirə elmi-rasional münasibət məqbul ola bilər, ancaq elmi şeir ola bilməz. Şeir başdan ayağa irrasionallıqdır. Məsələ burasındadır ki, bizdə irrasionallıq deyiləndə sentimentallıq, hissiyatıçılıq nəzərdə tutulur. Böyük səhv budur. Mən təfəkkürcə anarxist, xaraktercə ekzistensialist, ədəbiyyatda sürrealistəm. Belə bir adama görə, əlbəttə rasional şeir ola bilməz. A.Breton "Manifest"də sürrealizmə təxminən belə bir tərif verir: sürrealizm bütün estetik və mənəvi təzyiqlərdən azad, zəka tərəfindən təyin və tətbiq olunan bütün nəzarət mexanizmlərindən təcrid edilmiş təsəvvür-təxəyyül anlayışına əsaslanır. Elə həmin manifestdə Breton önəmli bir fikir irəli sürür. Deyir ki, şeirdən söhbət gedirsə, zehnimizin dərinliklərini zəkanın-ağılın nəzarətindən xilas etməliyik. Zehnimizin dərinliklərini hər zaman sabit- hər zaman mütləq- hər zaman determinant olan nəyinsə nəzarətində saxlasaq, şair deyil, ilahiyatçı və ya alim olarıq. Məncə Bretonla razılaşmamaq mümkün deyil. əslində şeirin əsrarəngiz, daxili harmoniyasını yaradan amilləri P.Eluar ustalıqla düsturlaşdırıb: "absurda çatmaq üçün məntiqin yox olanadək istifadə edilməsi; nəzarət altında saxlanması hər zaman mümkün olmayan zəkaya çatmaq naminə, ta ki yox olana qədər absurddan istifadə etmək!" Özü də əlavə edir ki, şeirin harmoniyasının mənbəyi budur. P.Eluar haqlıdır.
Şairin savadlı olmasına gəldikdə isə, siznlə razıyam. Yeni nəslin şairlərinin müsahibələrində tez-tez bu cür açıqlamalarla qarşılaşırıq: "mən həyatı yazıram", "mən yazmağı kitablardan öyrənməmişəm", "mənə Dostoyevskidən daha çox camış təsir edib", "mən at otardım, şair oldum, mən qoyun yedim, şair oldum", "anam məni döydü, mən də şair oldum" və s. Buna şərh verməyə ehtiyac yoxdur. Dünyanın böyük şairlərinə baxın: görkəmli türk şairlərindən Cəmal Sürəyya həşəratlar, böcəklər, quşlar haqqında məlumat yığırdı, onların həyatıyla maraqlanırdı; X.Kortasar caz musiqisiylə məşğul olurdu; G.Apolliner rəsmə ciddi maraq göstərirdi, kubizm haqqında kitab yazmışdı və bu əsər kubizmin əsasını qoymuşdu; N.Hikmət bir tarixçi qədər tarixi bilirdi, mifologiyadan həzz alırdı, P.P.Pazolini kinoşünas-rejissor idi, J.Preverin və A.Artonun həyatında teatrın böyük rolu var idi, hər ikisi də tamaşaya qoyulan əsərlərində rollardan bəzilərini ifa edirdi. R.Köno riyaziyyata və həndəsəyə o dərəcədə yönəlmişdi ki, riyazi şeirlər yaratmağa cəhd göstərmişdi. Sözümün canı odur ki, şeir sadəcə şeir praktikasından, şeir təcrübəsindən ibarət deyil.

Z.Ə.:Həyatın ədəbiyyatdan kənar təcrübələrini bir kənara qoyaq, belə çıxır ki, ədəbi təcrübələrə belə, bələd deyilik.
X.H.: Ümumiyyətlə, məni ədəbi proseslər içində ən çox narahat edən məsələ odur ki, son nəslin şair-yazarları sosialist realizmindən burjuva-liberal realizminə adlamağı böyük yenilik hesab edirlər. XX əsrin 30-cu illərində burjua realizmindən sosialist realizminə keçmişdik, indi təzədən sosialist realizmindən burjua realizminə keçirik. Bizdə cavan şairlərin əksəriyyəti reallığın parazitidir. Artıq başa düşülməlidir ki, primitiv təsvirlərlə, təşbehlərlə, deskripsiya ilə, təhkiyə ilə böyük əsərlər yaratmaq mümkün deyil. Bizim poeziyamız hal-hazırda, kişinin qadına xəyanətini ən böyük kədər hesab edən dahi şairələrlə, qadının kişiyə xəyanətini dəhşətli iztirab hesab eləyən dahi şairlərin döyüş meydanıdır. ədəbiyyat üzrə gənclərdən ibarət qadın yığma komandamız ilə gənclərdən ibarət kişi yığma komandamızın mübarizəsi gedir. Hər biri də Balzakın şair formasında reenkarnasiyasıdır.
Z.Ə.:Çağdaş poeziyamızda oxuduğunuz, bəyəndiyiniz şair heç yoxdurmu?

X. H.: Bizim nəsildən olan şairləri nəzərdə tutursuz?
Z.Ə.:Bəli.

X.H.: Bəyəndiyim, xoşladığım şeirlər var. R. Qaracanın "birlər"inin əksəriyyətini bəyənirəm. Onun "əgər müharibədə dostun ölmüşsə" şeiri də yüksək səviyyədədir. M. Köhnəqalanın "film" şeirini, "zoolama" şeirini xoşlayıram. "Zoolama" şeirində kiçik də olsa effektiv dil oyunu var, yaxşı təsir oyadır məndə. N.Kamalın "fərqimiz yoxdur"- ümid edirəm ki, şeirin adını səhv xatırlamıram- və "allahı bağışlama" şeirlərindən xoşum gəlir. Aqşin Yeniseyin "barayev mənim qardaşım idi" şeirini, bir-iki misra xaric, çox bəyənirəm, o şeir sürrealist şeirə yaxındır. Onun "gecəni söndür yataq" şeiri də xoşladığım şeirlərdəndir. Bunlar ilk yadıma düşənlərdir. Məsləhət verməkdən xoşum gəlmir, ancaq məncə poeziyamız bu şeirlər istiqamətində inkişaf etməlidir, təbii ki orijinallıqdan uzaqlaşmadan.
Z.Ə.:Xaqani bəy, söhbət maraqlıdır, doymaq olmur, ancaq icazənizlə burada tamamlayaq söhbətimizi. Başqa bir söhbətdə görüşmək ümidiylə… Sizə çox təşəkkür edirəm, dəyərli vaxtınızı bizə ayırdığınıza görə.

X.H.: Mən də təşəkkür edirəm. İşlərinizdə uğurlar…
Zahir Əzəmət