Müasir Azərbaycanın obrazı; müstəqil, işıqlı, dünyaya açıq; çarpışan-vuruşan, varlığını-özümlüyünü-özəlliyini durmadan tanıdan; digər millətlər içrə yerini-öncüllüyünü-modernliyini isbata çalışan; ya ziddiyyətlər-düyünlər, çıxılmaz durum və problemlər, min bir sınaqlarla üz-üzə xalq-millət-cəmiyyət, vətən-ölkə obrazı. Bu obrazı bu gün biz ən müxtəlif nisbətlərdə birbaşa ətrafımızdan, yaşadığımız həyatdan, gördüyümüz gerçəklərdən, KİV-dən: mətbuat-televizion-internet aləmindən alırıq; ədəbiyyatdan, konkret halda bədii nəsrdən necə, hasil edə bilirikmi?

Ən yeni nəsrimiz dedikdə, yaşadığımız əsrin, son on ilin təklif elədiyi roman, hekayə, bədii nəsr nümunələrini nəzərdə tuturam; ideal və real planda, ideya və qayə etibarilə, inikas və təcəssümdə bu nəsrin bizə tanıtdığı, haqqında danışdığı, obrazını yaratdığı Azərbaycan varlığı nədən ibarətdir? Bədii proza oxucusu üçün təzə bir Azərbaycan kəşf edə bilirmi?

Bir model olaraq, ədəbiyyatımızda son Azərbaycan obrazı 1960-80-ci illər təcrübəsi ilə bağlanır; müqayisə olsun deyə: həmin obrazı ötən əsrin əvvəllərində milli istiqlal və romantizm hərəkatının, adekvat olaraq romantik və realist ədəbiyyatın yetirdiyi Müstəqil Azərbaycan İdealı və daha sonrakı reallıqların mücəssəmi olan Sovet Azərbaycanı obrazından fərqləndirən cəhətlər var. Bu (yəni 1960-80-ci illər idealı): milli iftixar və modern həyat mündəricəsini özündə qapsayan bir obrazdır; müstəqillik arzularını eyni zamanda sosial ədalət və humanizm prinsipləri ilə uyarmağa maildir. 1990-cı illərin sərt həqiqətləri, müstəqillik uğrunda çarpışmanın gerçək durumu və çətinliyi milli həyatda həmin obrazın illüziyalarını da ortaya çıxardısa da, ədəbiyyatda hələ uzun zaman yaşayır; və əslində, 1990-cı illər ədəbiyyatı daha çox elə həmin idealın məhvi, iflas və ağrılarının təcəssümündən sıra tapır, o cümlədən ədəbiyyatımızda Qarabağ mövzusu da büsbütün bu müstəvi üzərində qərarlaşmışdır.

Təkcə nəsr faktlarına müraciət etsək,  bugünə qədər də davam edən ən xarakterik nümunələrdə: Anarın "Otel otağı”, Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası ("Axirət sevdası”, "Kef”, "Ömür urası”), Aqil Abbasın "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz”, Afaq Məsudun "Azadlıq”, Səfər Alışarlının "Mayestro”,  Mövlud Süleymanlının "Erməni adındakı hərflər”, Əlabbasın "Qiyamçı”, Seyran Səxavətin "Yəhudi əlifbası”, Sara Oğuzun "Çərxi-fələk”, Nəriman Əbdülrəhmanlının "Yalqız” və s. kimi əsərlərdə ya 1960-80-ci illər Azərbaycan idealının iflasından söz açmaq olar, ya da birbaşa bədii ifşasından. Əkrəm Əylislinin "Ətirşah Masan” romanı hətta bu ideala parodiya kimi meydana çıxdı. Daha sonra Elçin "Bayraqdar” povestində asan və əlçatar görünən təsəvvürlərin məhvini sərt boyalarla qələmə aldı. Aqil Abbasın "Dolu” romanında təsəvvüründəki Azərbaycan idealını Qarabağ savaşında dəfn edən qəhrəmanın tragizmi təsvir olunur.

Belə ki, bütövlükdə 1990-cı illər üçün milli ədəbiyyatda ötən əsrin əvvəllərinin romantik milli Azərbaycan idealı 1960-80-ci illər ədəbiyyatının gerçək olduğu qədər də illüziyalı Azərbaycan obrazından daha səbatlı görünürdü. Yeni Azərbaycan cəmiyyətinin yaradıcısı Heydər Əliyev bugünün Azərbaycançılıq təlimini rəsmi dövlət ideologiyası kimi irəli sürürkən, onun tarixi zəmininə diqqət yönəldir: «Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi 1918-ci ildə yaranmış ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının ənənələri əsasında müasir tələblərlə, dünyada gedən proseslərlə bağlı olaraq təmin olunmalıdır...”. Yaxın tarixin digər mərhələlərində qazanılmış təcrübədən də yan ötülmədən, başlıca olaraq məhz müstəqillik dövründə qazanılmış dəyərlərə istinad müasir Azərbaycan obrazının təcəssümündə ümdə  şərtdir; çün milli varlığın sərbəst-azad ifadəsi yalnız adekvat ictimai-siyasi durumda mümkündür.

Anarın 2003-cü ildə qələmə aldığı "Ağ qoç, qara qoç” əsərində müasir Azərbaycan obrazını 1918-20-ci illərdə C.Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı” pyesində təsvir etdiyi situasiyaya adekvat qabartması, həmin təcrübəni dəyərləndirməyin faktı kimi alına bilər. "Ağ qoç, qara qoç” əsərinin predmetini bilavasitə çağdaş Azərbaycanın taleyi üzərində düşüncələr təşkil edir. Əsərin utopiya hissəsində eynən 1960-80-ci illərdən gələn Azərbaycan obrazı təcəssüm olunub; intəhası həmin dövrdə birbaşa gerçəkləri, qəhrəmanın həyatının mündəricəsini: inamı-düşüncəsi-idealını ehtiva edən bu obraz hazırda yalnız "utopiya” qismində təzahür edə bilir. Gerçəklər isə Azərbaycanı az qala 70-80 il öncəki situasiyaya sürükləmiş: rus təsiri ilə şərtlənən bolşevizm, İran təsirilə bağlanan dini mövhumatçılıq və Qərb təsirinin təzahürü olan ifrat qərbçilik Milləti əsaslarına qədər sarsıda-parçalaya bilər; qəhrəmanın heç cür qəbul eləmədiyi bu anti-utopiya mətndə İdealın məhvi kimi dəyərləndirilir. Əsər təsəvvürlərdəki Azərbaycan obrazının dağılıb, yenisinin yaranmağa macal tapmadığı hüdudları gözəl illüstrasiya edir; və əslində anti-utopiya materialları da 1960-80-ci illərin Azərbaycan təsəvvürlərinin – modern həyat düşüncələrinin (Qərbçilik xəttində), sosial ədalət prinsiplərinin (bolşevizm xəttində) müstəqillik sınaqlarından çıxmayıb eybəcərləşdiyini təqdim edir.
Proza elə bir janrdır ki, həyat materiallarını dolayısı (obrazlı, Obrazla) da,  bilavasitə də əsərə daxil edə bilir. Hər hansı bir milli nəsr nümunəsində hadisələrin hansı dövrdə, hansı Azərbaycanda cərəyan elədiyini duymaq-görmək-anlamaq elə də çətin deyil; eləcə də "Ağ liman” povestinin qəhrəmanı Nemətlə, "Ağ qoç, qara qoç”un qəhrəmanı Nemətin başqa-başqa zaman və məkanda yaşadığını ayırmaq mürəkkəb məsələ deyil. Amma məsələ də bundadır ki, dövrün-zamanın nəfəsini mətndə birbaşa həyat materialları yox, məhz dolayısı təsvir-təqdim-yanaşma, yəni Obrazlar verir. "Ağ qoç, qara qoç”dakı kimi, yuxarıda sadalanan əsərlərin hər birində 1990-cı illər Azərbaycanından gərəyincə həyat materialı var; amma yeni epoxanın-zamanın, yeni Azərbaycanın obrazı yoxdur hələ bu nəsrdə; bir qayda olaraq, qəhrəman içində daşıdığı (öz) Azərbaycan xəyalı-təsəvvürü-idealı ilə girir əsərə, eləcə onun da obrazı-təcəssümünü: pafosu-tragizmi-dramatizmini, yaxud satira-ironiya-parodiyasını verir. Yeni həyat materialı yeni də yanaşma-təqdim, xarakterini-obrazını istəyir nəsrdən.

Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazma” romanında yeni Azərbaycanın obrazı var; bu yeni olduğu qədər də köhnədən köhnə Azərbaycandır; sadəcə onu gərəyincə tanımağımız lazımdır. Birbaşa bugünün Azərbaycanı yoxdur əsərdə; amma 1990-cı illər Azərbaycanına və ümumən də milli cəmiyyət obrazına parlaq ayna tutur roman. Əsərin postmodern estetika ilə ərsəyə gəlməsi qənaətində olanlarla tam razıyam; bu faktor onu həm də dünya oxucusu üçün aydın-maraqlı-oxunaqlı etdi. Bir yazımda "Yarımçıq əlyazma”nı mədəniyyət romanı kimi səciyyələndirirəm; yaxın tarixi, günü birbaşa gerçəklərin içindən yozmaq çətindir, xüsusən də gerçəklərin strukturca mürəkkəb, namüəyyən, hüdudsuz biçimlər aldığı hazırkı çağımızda. Postmodern estetika bəşər təcrübəsini, mədəniyyətləri müvazi görmək imkanı verən kitabxana obrazını gətirib ədəbiyyata; bu, bir qədər kənarlaşıb günün kitabını yüzillərin rəflərindən alıb-oxumaq şansı qazandırır çağdaşımıza. "Yarımçıq əlyazma”da da belədir; qəhrəmanın ardınca Əlyazmalar İnstitutuna girib, ordan milli cəmiyyət və dövlətçilik tariximizin iki mühüm dövrünə: Oğuz cəmiyyətinə – Səfəvilər xanədanına... adlayan oxucu roman boyu yazıçının ona yaşatdığı həqiqətlərdən keçib, sonda günün obrazını da hasil edir əsərdən.
Postmodern estetika günün-çağın dünyaduyumudur; müdaxilə elədiyi ərazilərdə uğurla günün obrazını da təqdim edə bilir. Milli nəsrin bu və ya digər qədər yiyələndiyi postmodern təcrübə çağdaş cəmiyyət mənzərələri, müasir düşüncə, çağdaş insan obrazlarını gətirir ədəbiyyata. Kamal Abdullanın ("Adaşlar”, "Parisin seçimi”, "Gülü qah-qah xanımın nağılı”), Rafiq Tağının ("Parlaq quş”, "Anna Karenina ilə məhkəmə çəkişmələri”, "Qatilə didaktika dərsləri”), Murad Köhnəqalanın ("Gümüş kuzə”) , Fəxri Uğurlunun ("Fərhadın Xosrovu öldürməsi”, "Leylinin məcnunluğu”, "İskəndərin qanunu”) müəyyən hekayələri sitat poetikası, özgə zamanlarla söhbət, ünləşmə üzərində qurularaq, bugünün obrazını təqdim edir. Təkrar mündəriəcələrə gizli ironiya da bu poetikanın tərkibinə daxildir. Həmid Herisçinin "Nekroloq” əsərində ("Damğa” , "Dəli Kür”) milli ədəbiyyatın əvvəlki nümunələrini dekonstruksiya cəhdi zaman dəyişmələrini kəskin duymağa xidmət edir.

Yeni Azərbaycan bilavasitə çağdaş insanın yaşam-duyum-düşüncəsi, obrazı ilə gəlir ədəbiyyata. Bu daha çox müstəqillik illərində ədəbiyyata gəlmiş nasirlərin əsərlərində təzahür edir. Məqsəd Nurun silsilə-hekayələri ("Tərs kimi”, "Ero-gigiyenik”, "Katastrofiklər” və s.) bu barədə danışmağa imkan verir. Etimad Başkeçidin "Min yol mənə söylər” hekayəsində qəhrəman birbaşa zamanla dialoqdan arınır-durulur; qarşımızda bütün parametrləri: əxlaqı, həyata baxışı, illüziya və gerçəkləri ilə milli olduğu qədər də dünyaya açıq insan durur. Şərif Ağayarın qaçqınlıq mövzusunda hekayələrini ("Anaxanım”, "Evimiz”, "General”, "Kərpickəsən kişinin dastanı”) kimsənin mətnləri ilə qarışdırmaq qəti mümkün deyil; bu, əlavə yozumlara hacət duymadan sərt Azərbaycan həqiqətlərinin prozasını qeydə alan mətnlərdir.

Müstəqillik illərinin Azərbaycanı yaradıcılığı məhz bu dövrdə yetkinləşmiş yazarların əsərlərində də təcəssüm tapır. Aslan Quliyevin acı həqiqətlərlə romantik fantaziyaların arasında gəzişən qəhrəmanı ("Mavi səma, ağ buludlar”) sərbəstlik ruhunu məhz yeni epoxadan alır. Əjdər Olun günün ritmlərindən rəngarəng təfsir tapan hekayəçiliyi ("Ölümlə zarafat”, "Börüsoy”, "Fa...” və s.) müasir insan və cəmiyyət mənzərələrini panoram edir. Rasim Qaraca hekayələrində ("Əgər ən yaxın dostun”, "Kim yatmış, kim oyaq”, "Dünyanın ən qorxusuz yeri”) israrla ən müxtəlif rakurslardan çağın obrazını arayır. Murad Köhnəqalanın "Bulud pinəçisi” gələcək naminə buludlarla əlləşən , sərt gerçəkləri kəsib-yamayıb, bir-birinə qoşmağa qadir birisidir.

Yeni Azərbaycan cəmiyyəti dünyaya açılan təki, elə həmin dalğa üzərində də milli nəsrdə qadın dünyası mövzusu məxsusi qabardı; həm də aktiv şəkildə qadın nasirlərin qələmində özəllik qazandı. Sevda M. ("Almadovarın qadınları”), Sevinc Çılğın ("Çərənçinin məktubları”), Günel Mövlud ("Bir nəfər üçün fit konserti”), Eluca Atalı (miniatürlər), Şəlalə Əbil ("İç işığı”, "Həmlə”) və s.-in hekayələrində təkcə həyat materialı deyil, obrazlar da təzədir, ən müxtəlif zümrə və fərdi insan həqiqətlərini təcəssüm etdirir.

Fəallığı ilə seçilən Sevinc Pərvanə qadın həqiqətlərini "Şəhər” əsərində hətta romanlaşdırmağa cəhd edir; sanki açıq-aşkar Gender problemlərini illüstrəyə köklənən əsər ədəbiyyat faktı kimi çox da uğurlu deyil; burda natura bədiiyyatı üstələmişdir. Hər cür milli qadınlıqdan danışmağa həvəslənən romançı, axıracan birisinin də həqiqi romanına vara bilmir; dominant – təhkiyəçi-qadının mövqeyi, nəzərləridir ki, bunu az-çox günün Obrazı kimi təqdimləməyə, görünür, gənc müəllifin həyat materialı, üstəlik romançılıq təcrübəsi də çatmamışdır.

Milli həyatda müstəqillik eyforiyası ilə gələn mücərrəd ideallar arxada qaldıqca, nəsrdə yeni cəmiyyətin zümrəvi səciyyəsinə də diqqət yönəlir; küçə insanını, həyatın dibindəkiləri birbaşa naturallığında ədəbiyyata gətirmək ehtirası roman təcrübəsi gərəyincə olmayan təzə yazarları cəzb edir. Seymur Baycanın ("Körpüsalanlar”), Aqşinin ("Göləqarğısancan”) cəhdlərində ədəbiyyatımız üçün təzə olan bu həyat materialının hətta hədsiz istismarına rast gəlirik. Zümrəvi mövqeyin kultlaşdırılması qorxuludur; qəzəb yaradır və bu da həmin yazarların bir qayda olaraq parlaq obrazlar yaratmaq əvəzinə, bir priyom kimi antiestetikaya uymaları ilə nəticələnir. Əksinə, Nərmin Kamalın hekayələrində ("Yatmaq”, "Fəsillər”) həyatın dibində də eynən bərq vuran, insan içinə aydınlıq gətirən işığı görürük; zümrəvi insan cəmiyyətinin tragizmi də yalnız bu zaman görünür.

Zümrəvilik eyni qədər də imkanlı-kübar cəmiyyət və elit insan obrazlarına diqqət artırmalıydı; İlqar Fəhminin "Aktrisa” və "Akvarium” povestlərində ilk belə cəhdlərə rast gəlirik. Birinci əsər detektiv əsasda, ikincidə  həmçinin bunun əlamətləri olsa da, daha maraqlı və hədəfdə məhz yeni kapital həyatının yetirdiyi insan obrazları, düşüncə, davranış və psixologiyalardır. Hər iki əsərdə həyat – sənət qarşılaşmasına da yer olması, həm də bir zaman Sənət metafizikasının yaratdığı mənaların sonu kimi səciyyələnir. Aktrisa da, son tamaşasını quran Sahib də ideal rollarını həyatda (əslində ölüm səhnəsini oynamaqla) tapırlar. Amma deyək, Səfər Alışarlının "Göz-gözə” povestinin qəhrəmanı həqiqi sənətçi obrazında yenə də israr etməkdədir; həyat hər şeyi, bütün şanslarını əlindən almışsa da belə; bir zaman səhnədə tərəf-müqabili olmuş, indi isə Sənət idealını gerçəklərə dəyişmiş aktrisa onun qarşısına rifaha barınmış məmur qismində çıxır. Dekorasiyalar  dəyişmiş, bəs yeni həyatı oynaya bilənlər varmıdır?
Roman janrı konseptuallıq istəyir; təqribən eyni materialda: ictimai-siyasi savaş müstəvisində ərsəyə gələn üç romanın yığcam müqayisəsini verməklə, Obraz yaradıcılığında bu məqamın nə dərəcədə vacib olduğuna diqqət edək. S.Alışarlının "Maestro” romanı (2001) bütün müəllif istəyinə rəğmən, hələ ki 1960-80-ci illərin Azərbaycan idealı üzərindədir; 1990-cı illər həyat materialından alınmış romanda qəhrəman – ziyalı-sənətçi obrazı tarixi hadisələrin məhz onun istəyincə (İdeala uyğun) cərəyan etməməsinin yükünü daşıyır; odur ki, roman konsepsiyası oxucuya bugün çalarlarında Azərbaycan obrazından çox, tarixin təkərləri altda qalıb-sızlayan ziyalı obrazını təqdim edir.

Pərvizin "Yad dildə” romanı (2009) ictimai-siyasi savaşı şərti bir məkanda təsvir edir; bir qrup gənc asi hansısa bir xuntanı devirməyi qarşısına məqsəd qoyur; Azərbaycanın da içinə girdiyi müasir dünyadan tanış bir mənzərədir; amma romanın bədii konsepsiyasında müəyyən qarışıqlıq, bulanıqlıq var. Ayrı-ayrı başlanğıclara güvənən üç təhkiyə planı (nöqteyi-nəzərlər): rəmzi-şərti plan, realist-psixoloji mündəricə və sosial problemlər qatı yalnız zahirən bütöv (birinci plana tabe) görünür; hər biri ayrı bir estetika və poetika diktə etdiyindən bir-birinə və üzvi bütövlüyə tərs gəlir. Əslində, Obraz yaratmaq üçün biri də bəs ikən üç planın bir-birinə qatılması sanki bilərəkdən dürüst çizgi-yozum-mənalardan qaçmağa hesablanıb; bədiiyyat bunu romançıya bağışlamır, müxtəlif planlar arasındakı  boşluqları o, bu dəfə qatı boyalarla rəngləməyə məhkum olur; rənglər isə nə qədər tünd olsa da, hələ Obraz demək deyil.

Bu baxımdan Taleh Şahsuvarlının "Canlanma” romanı (2009) daha uğurludur. Romanda gənc qəhrəmanların antik Azərbaycan fəlsəfəsinə köklənməsi – babəkiliyin canlandırılması ideyaca müəyyən yanlışlıq doğursa da, bədii konsepsiya daxilində bütövdür. Mistik Azərbaycan sevdası özlüyündə məqbuldur; amma 1300 ilin təcrübəsindən sovuşmaqla yox, onun dərindən, o cümlədən bədii roman dərki ilə birgə.

Beləliklə, ən yeni Azərbaycan nəsri müasir Azərbaycanın obrazını gərəyincə təcəssüm etdirir. Bu, milli, demokratik, plüralist rəngarəngliyə malik müstəqil Azərbaycanın obrazıdır.
aprel, 2010

P.S. BSU-da keçirilən "Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri” konfransında məruzə üçün qələmə alındığından, məqalədə yığcamlığa, ştrixlərə üstünlük verilmişdir. Müəllifin nəzərindən qaçan dəyərli mətnlər də ola bilər. Bu qismdən qeydlərə görə əvvəlcədən minnətdaram.