Aydın Talıbzadə: "Bizdən sonra gələn gənc yazarlar, düşünərlər heç də sadəlövh və primitiv deyillər. Onlar həqiqətin düz gözlərinin içinə baxmağı bacarırlar və hətta bəlkə də, bunu mazoxist bir həzzlə gerçəkləşdirirlər"

Aydın Talıbzadəni tərcümeyi-halı ilə yox, gördüyüm kimi təqdim edəcəyəm. Aydın müəllim Bakı Slavyan Universitetinin "Yaradıcılıq” fakültəsində müəllimim olub. Onun mühazirələrindən çıxandan sonra dünya adama tanış, amma yad bir aləm kimi gəlirdi. İki-üç belə müəllimim olub. Aydın müəllim bacardığı qədər az görünən, özünü gizlətməyi sevən adamdı. O özünü göstərmir, özünü axtartdırır. Ardıcıl olaraq onun bütün yazılarını izləyirəm və toplayıram. O teatrşünas kimi tanınır, amma mənim aləmimdə o İNSAN kimi tanınır. Sözlərim sükuta ayaq verir... ...daha heç nə yazmaq istəmirəm. Möhtəşəm insandı...

– Aydın müəllim, sizin "Güzgü və kölgə” məqalənizi oxumuşam, çox maraqlı araşdırmadır.  Ümumiyyətlə, Şərq ədəbiyyatında sanki güzgüdə təsvir olunan öz zəifliyini isbat etmək istəyir. Sizcə, bu nəylə bağlıdır?

– Güzgü həmişə sənin işıqlandırılmış kölgəni göstərir. Bütün hallarda kölgə orijinaldan zəifdir, gücsüzdür. Hərçənd, kölgədə sanki Tanrı tərəfindən bir sirr kodlaşdırılıb. "Güzgü” deyilən bir predmet mif və reallığı bir-birindən ayıran zolağı cızır. Ona görə bu zolaqda dayanmağın bir xofu var. Çünki güzgüdəki işığın arxasında bir qaranlıq gizlənib və bizim əksimiz əks bu qaranlıqda hər an itə bilər. Güzgü işıq və qaranlığın sərhədində mövcuddur. Öz həqiqətimi Sizə deyim ki, mən güzgüləri heç xoşlamıram. Güzgülər laldır. Sükutda isə həmişə potensial bir qorxu sürünür. Və güzgülər buz kimi soyuqdurlar. Mən istəmirəm ki, mən kiminsə köləsi olum. Mən istəmirəm ki, kimsə mənim köləm olsun. Hər iki variant azadlığın üstünə kölgə salır. Güzgülər də hər zaman kimlərəsə xidmət edib kölə olurlar. A.P.Çexov isə bütün ömrü boyu çalışırdı ki, içində əyləşmiş köləni qovub özündən uzaqlaşdırsın. Güzgü sənin köləndir, amma sən də öz əksini güzgüdə görəndə həməncə bu əksin köləsinə çevrilə bilərsən. Görürsünüzmü, güzgü çözüldükcə çözülən bir mövzudur, hermenevtik təhsil müstəvisinin mövzusudur.

– "Mişel Uelbekin köstəbəkləri” məqaləsinin əvvəlində Herostratdan da yazmısınız Məqalədə sivilizasiyanın çökməsinin labüdlüyünü vurğulayırsız, bu Herostratı günah fokusundan yayındırmaq deyilmi?

– Qətiyyən, təcavüzün bir rəngi var: qara. Fərq eləməz ki, bu insana qarşıdır, xalqa, millətə qarşıdır, ya mədəniyyətə. Hər halda fakt budur ki, Herostrat bəşəriyyəti gözəl bir məbəddən, bir dünya möcüzəsindən məhrum elədi, nəsilləri məhrum elədi. Onun günahı dünyanın özü boydadır. Herostrat bir eyhamdır, bir işarədir və bu işarə bu cür mənalanır ki, Herostratdan özünüzü qoruyun. Çünki Hitler, Herostrat variantıdır. Əgər biz Herostratı unutsaq, o, başqa qiyafədə yenə gələcək. Odur ki, bilmərrə bilməliyik: Herostratı unutmaq olmaz.

– Herostrat Azərbaycan mentalitetində "bacarana can qurban” əxlaqının şər variantı kimi görünür mənə. Şərq əxlaqı bəlkə də, Herostratı bağışlayardı. Sizcə?

– "Bacarana can qurban” ifadəsi əlacsızlığın fəlsəfəsidir. "Bacarana can qurban” deyəndə digər fərdlərin hüququ pozulur. Sizcə, əgər kimsə nəyisə bacarmırsa, həmin kimsə ölməlidir? Normal cəmiyyət bu devizi qəbul etmir. Ona görə də Herostrat bağışlanmır.

– Bizim kino aktyorların bir çoxu, adətən, kino aktyoru olduqlarına görə kinoda da teatral pafos var, sanki aktyorlarımız özlərini tamaşaçı qabağında canlı ünsiyyətdəki kimi aparırlar.  Bir də kinomuzda hər şeyi söz ifadə edir, bir dəfə sınaq üçün əcnəbi dostlarım televizora baxanda qəsdən televizorun səsini təmiz kəsdim, sonra baxdıqları fraqmentlərin təəssüratlarını soruşdum, tamamilə səhv başa düşdülər. Amma eyni şeyi rus və ingilis filmlərində mənə qarşı edəndə mən başa düşdüm. Sözümün kəsəsi, Azərbaycan filmlərini görüntü yox, səsi ifadə edir. Teatrşünas kimi, sizcə, bu hansı səbəblə bağlıdır?

– Əla sualdır və əla eksperimentdir. Ona görə əla eksperimentdir ki, qanunauyğunluğu sübut edir. Çünki Azərbaycan teatrı söz teatrı, ahəng teatrı, gözəl bədənlər teatrı, pafos və patetika teatrı olub və Azərbaycan kinosu da bu teatrın gələnəkləri əsasında formalaşıb. Və bu tendensiyanın bir həqiqəti mövcuddur. İndi mən Sizə bunu xırdalayım. Qəzəldən kim həzz ala bilir? Əlbəttə ki, xiridar. Azərbaycanlı kimi heç kim Nəsimini, Füzulini, Sabiri, Vahidi sevə bilməyəcək. Çünki bunları tərcümə eləmək qeyri-mümkündür. Mənanı bir təhər verə bilərsən, di gəl, ritm, ovqat o olmayacaq. Baxın, biz muğamı dinləyəndə hər şeydən öncə söz həşirində bulunuruq ki, görək, bu xanəndə bizə nə dedi. Azərbaycan kinosu da haradasa bu tip qavrayışa bir refleksiyadır. Mən getdikcə daha çox bu fikrə bəraət qazandırıram ki, Azərbaycan teatrı, Azərbaycan kinosu, ilk növbədə, azərbaycanlılar üçündür. Hər bir sevilən Azərbaycan filminə biz az qala bütün ömrümüz qədər baxırıq və hər dəfə onlar bizimlə danışır, hətta kəskin tənqidə məruz qalırsa belə. Məni düz başa düşün, biz əgər film çəkiriksə, tamaşa hazırlayırıqsa, o, muğam qədər, aşıq sənəti qədər, xalça qədər azərbaycanlı olmalıdır. Nə isə... bu özü bir məqalə mövzusudur.

– Düşünürdüm ki,  yaradıcılığı ilə maraqlanırsınız. Yəqin bunun əsas səbəbi əsərlərin məqalələrinizdə də qeyd etdiyiniz kimi "birdəfəlik dəsmallar” kimi olduğuna görədir. Amma Xaqni Hass haqqında "Şüşə üzərində şizofren şeirlər” adlı analitik bir məqaləniz çap olundu. Məqalənin bir yerində yazırsınız ki, "onun şeirlərinin səsi eşidilmir”, tam razıyam. Amma nədənsə Azərbaycan şairlərinin çoxu elə bilir ki, sözlər hamısı səsləndirmək üçündü. Sözlərin hamısını demək, (göstərmək) sizcə, doğrudurmu?

– Tamamilə doğrudur, indiki əsərlərin bir çoxunu bir dəfə oxuyursan, daha ora qayıtmaq istəmirsən. Bəlkə də, bu çağdaş zəmanəmizin tendensiyasıdır. Müasir toplum necə yaşayırsa, elə də oxuyur. Hərçənd cavan adamların yaradıcılığı mənim üçün həmişə maraqlıdır. Çünki həmin gənc mənim tanımadığım nəsli "danışır”. Mən Qaraqanın "A” romanını oxudum, Uranı dinlədim, yəni onları öyrəndim və onlardan öyrəndim ki, yeni nəsillər şou kuklalarından savayı daha nəyə reaksiya verirlər. Və gördüm ki, bizdən sonra gələn gənc yazarlar və düşünərlər heç də sadəlövh və primitiv deyillər. Onlar həqiqətin düz gözlərinin içinə baxmağı bacarırlar və hətta bəlkə də, bunu mazoxist bir həzzlə gerçəkləşdirirlər. O ki qaldı Xaqani Hass... bu bizim hər gün eşitdiyimiz və oxuduğumuz poeziyadan qat-qat üstündür və mümkün ki, metapoeziyadır. Tutalım, Xaqani Hassın hər hansı bir sətrində sən poeziya tapıb onu oxuyursan, sonra peşman olursan: çünki o, başlayır bu poeziyanı palçıq kimi əzməyə və sən bu palçıqdan qurtulub şeiri kənara tullamaq istədikdə bir də görürsən ki, fikrin həqiqəti sənə açılır. Nadir düşüncə modusuna malik bir insandı Xaqani. Poeziya ütülü sözlər yığnağına çevriləndə, Zahir Əzəmətin dediyi kimi olur taqqa-taraq. Amma bilirsiniz, müasir poeziya başqa poeziyadır. Xaqanini çox adam oxuya da bilməz, sevə də bilməz. Bu o deməkdir ki, teatr kimi, kino kimi, şeir də, nəsr də kütləvilikdən çıxır. Çünki kütləyə şou-biznes sahiblik edir. Amma bu da əbədi deyil: insan mütəmadi olaraq aramla nəfəs alıb düşünməyi bacarır və bax, elə həmin andaca o, kitabı götürüb vərəqləmək və ya teatra – təbii ki, biz öz seyrçisi ilə təmas yarada biləcək teatrdan danışırıq – getmək ehtiyacı ilə üz-üzə qalır.

– "Genotip və teatr” məqaləsində "Koroğlu” operasında qəhrəmanın tenor səslə oxumasını qeyd etmisiniz, doğurdan da, qəribə bir tapıntıdır. Amma məqalənin alt mənası belədir ki, "genotip” yolu ilə mütrüb səsi muğam havasına girib. Sizcə, muğamı ta qədimdən kişilər oxusaydı nə dəyişiklik olardı?

– Gəlin, dünya mədəniyyətinə bir ekskurs edək. Elə götürək yapon mədəniyyətini No(h) teatrını. Burada dialoqlar həm də oxunulan (zümzümə edilən) partituralar şəklindədir. Samuraylar, şögünlər, yəni yapon sultanları bu oxumaları sevirdilər. Lakin oxumaq və ya səhnəyə çıxmaq onlar üçün ayıb sayılırdı. Odur ki, bu adamlar həmin partituraları alıb həmin nəğmə-dialoqları özləri üçün xəlvəti oxuyurdular. Mən də bunu bilənə qədər elə hesab edirdim ki, yalnız İslam kişilərə bu aspektdə müəyyən qadağalar qoyur. Və bu qadağalar gerçək olub. Tarix bunun həqiqətini təsdiqləyir. Odur ki, muğamdan danışarkən mütrib ənənəsini hesabdan almaq mümkün deyil. Bu məsələni daha müfəssəl çözmək istəmirəm, çünki məqaləm var və maraqlananlar onunla kult.az saytında tanış ola bilərlər.

– Həmin məqalədə "şikəstə ruhun” şiəliklə əlaqəli olduğunu inkar edirsiniz. Amma, məncə, Kərbala müsibətini siz deyən kimi də "bas” aspektində də vermək olmazdı axı. Həm də Şərq qəhrəmanlığını min illərdir faciə kimi qəbul edir. Ona görə də Şərqdə əsl vətəndaş müharibəsi susqunluğu yaşanır.

– Əslində, mənim bu məqaləm professor Niyazi Mehdinin "şikəstə ruh” haqqında yazıqlarına bir refleksiya idi və mənim bu barədə professorla kifayət qədər geniş söhbət və mübahisələrimiz olub. Ona görə hesab eləmirəm ki, mövzu qapanıb. Sizin sualınıza gəldikdə isə mən son dərəcə aydın şəkildə vurğulamaq istəyirəm: şivən qoparmaq başqa şeydir, müharibəyə getmək başqa şey. Şəhid olmaq müharibənin labüd təzahürlərindən biridir. Ancaq müharibəyə şəhid olmaq üçün yox, qələbə çalmaq üçün gedirlər. Və şəhidlər üçün gərək ağlamayasan. Mən həmişə spartan tərbiyə üsulunun tərəfdarı olmuşam.

– Bugünki Azərbaycan ədəbiyyatındakı xaosa necə baxırsınız? Müəllimim olduğunuza görə təxminən bilirəm, amma bu sualı oxuculara görə soruşuram.

– Birinci: bugünki Azərbaycan ədəbiyyatında mən xaos görmürəm, əksinə, Azərbaycan ədəbiyyatında mən gur bir yarpaqlama müşayət eləyirəm və hərdən yazanların say hesabına hətta aşırı təəccüblənirəm. Az qala bütün millət yazır. Bu, fenomenal bir şeydir. İkinci: xaos həmişə produktiv bir başlanğıcdır. Kosmos xaosdan düzənlənən bir nizamdır. Və bu mənada xaos nəzəriyyəsinin verdiyi bilgilər xaosun özünə yeni baxış formalaşdırır. Bəli, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında bir axtarış, eksperiment xaosu genişlənməkdədir və bu axtarışların, bu eksperimentlərin hamısında bir "yenisi” imzası var.

– Azərbaycan mədəniyyətində hansı sahələri "Kathakali” tələbəsi kimi ən əvvəlindən formalaşdırmaq lazımdır?

– Qədim hind "Kathakali” teatrı üçün kadr istehsal eləyən sistem "qurukula” adlanır. "Quru” ustad, "kula” isə şagird deməkdir: yəni şagirdi ustad yetişdirir və yanaşma fərdidir. Şərq mədəniyyəti üçün xarakterik bir tərbiyə üsulunun yüksək cilalı formasını görürük biz burda. Əgər birisi deyirsə ki, o, "Kathakali” teatrının aktyorudur, demək, həmin o şəxs yüksək səviyyəli peşəkardır. Vəssalam, daha ayrı söhbət ola bilməz. Azərbaycanlılar da əbəs demirlər ki, "çörəyi ver çörəkçiyə, birini də üstəlik”. Bütün dünyada işçilər yalnız peşəkar vərdişlərinə görə fərqləndirilir.

– Bu xaosun içində əriməməyin yolu nədədir? Və düşüncənizin boy göstərməsi üçün nələr edirsiz?

–Gör, mən sənə nə deyirəm: öyrən və unut; unuda bilməsən, ömrün boyu bilgindən asılı qalacaqsan və özün ola bilməyəcəksən. Dolmaq üçün həmişə boş olmaq gərək... Əgər dolmusansa, fikirləş ki, bu bilgidən necə azad olmaq mümkün... Yoxsa yenisinə qapalı olacaqsan...

– "Kəpənək modeli 102” adlı romanınız "Azərbaycan” jurnalında dərc olunub, amma nədənsə kitab kimi çap etdirmədiniz?

– Bu sualın mənim üçün aktuallığı yoxdur və o, məni ilgiləndirmir. Hər bir romanın öz taleyi olur və bu taleyi ona oxucu yaşadır. Müəllif yazdığı romanı ictimaiyyətə aşırı sırıyanda bu, həmişə antieffekt verir. Piar da burada köməyə çatmır. Çünki hamı bilir ki, bu uğur yalançıdır, geydirmədir. Roman fərdlərin həqiqi sevgisindən sonra mövcudluq hüququ qazanır. Səni əgər oxumurlarsa, demək, yazdığın da heç yoxdur. Bu mənada son 10 ilin birincisi Qaraqandır: öz nəsli onu sevir, oxuyur və özünün yazıçısı bilir. Mənsə virtuoz yazı yazmaq iddiası ilə nəsr yazıram və özümə nəisə sübut eləmək istəyirəm.

Fərid Hüseyn
"Kaspi"