… Və dəyirman dönərdi.

Necəki, dünya dönür, bu döngüdə gedənlər gələnlərlə əvəzlənir... Necəki, teatr səhnəsi dönür və hər dönüşdə yeni səhnə açılır. Hər şeyə rəğmən, hər kəsə rəğmən dönür. 

Dönür… dönür… və yenə də dönür… 

Maneələr çıxır, yön dəyişdirməyə cəhdlər olur… Amma heç nə fələyin çərxini qıra, yönünü dəyişə bilmir...

Hətta həyatımıza yeni daxil olan, adını ilk eşitdiyimiz koronavirus  (COVİD 19) belə bu döngünü dəyişmədi.  Karantin rejiminə, qadağalara, sosial məsafəyə rəğmən yenə döndü... Hətta "... Və dəyirman dönərdi” belə… 

Bəlkə bu  dəfə teatr səhnəsində deyildi, amma daha əlçatan oldu. 

Teatrı sevən hər kəsin evində, işində istədiyi vaxtda sosial şəbəkə hesablarından izləyə biləcəyi qədər yaxın. Pulsuz, parasız...

Pulsuz, parasızı xüsusi qeyd etməyimin səbəbi də elə-belə deyil. Maddiyyat düşünməyənlər işinin vurğunu olanlardır. Əsl sənətkarlar. Sənətkar olmaq isə əzm tələb edir, iradə istəyir. Hər kəs bacarırmı?

Əlbəttəki, yox... 

Əsərin qəhrəmanı adi bir rəssam olan Küşatdı (Əməkdar artist Rəhim Qocayev) intihara sürükləyən də bu olur... Sənətinə duyduğu sevgi, şəxsiyyətə çevrilmə istəyi... Amma intihar səhnəsi ilə başlayan tamaşa və onun başı üstündə gedən söhbətlər əslində sonralar başına gələcək hadisələrin anonsu hesab edilə bilər. Onun çox çətinlikləri, çox maneələri dəf etmək məcburiyyəti ilə üz-üzə qalacağından xəbər verir. Və hadisələr taa əvvələ yeni ailə həyatı qurduğu Fəhrünnisəgilin (Çinarə Səmədova) malikanəsinə necə getdiyi, ora uyğunlaşa  bilməməsi nümayiş etdirilir.  Festekizlərin malikanəsində rəsm çəkmək üçün bir künc bucaq tapmayan Küşat  həttahəyat yoldaşı ilə tanış olmağına səbəb olan rəsm əsərinin toyuq hinini bərkitmək üçün istifadə olunduğunu görür. Onu başa düşməyən, çəkdiyi rəsmlərdən heç nə anlamayan həyat yoldaşı və onun ailəsindən bezir. Onu özünə gətirən isə uzun müddət görmədiyi universitet yoldaşı Azatın(Pərviz İsmayılov) ona haqqında danışdığı rəsm müsabiqəsi olur. 

Küşat yenə də o dəyirmanı döndürməyi qərara alır. Elə malikanənin yaxınlığındakı köhnə dəyirmanda. Ailə tərəfindən lənətlənmiş, uğursuz hesab edilən yerdə. Bacanağı (İqrar Salamov) dəfələrlə onu xəbərdar etsə də, Küşat öz fikrindən dönmür. Hər gecə o dəyirmana gəlir və  rəsm müsabiqəsinə hazırlaşmağa çalışır.  "Və dəyirman dönərdi” tablosu ilə.

Bu insanların təsiri altına düşüb, düşünmə qabiliyyətini və şəxsiyyətini itirən zəif xarakterli Küşat üçün bir dönüm nöqtəsi olurmu? Haldun TanerKüşat obrazı ilə əslində məhz bunu göstərməyə çalışıb. Qarşılaşdığımız insanlar, üzləşdiyimiz çətinliklər, hətta dövr, zaman, hakimiyyət, ümumiyyətlə,dönməkdə, davam etməkdə olan hər şey dəyişə bilər. Çevrilə bilər... 

Necə ki, yazarın 1958-ci ldə qələmə aldığı bu əsərdə möhtəşəm bir səhnə əsərinə dönmüşdü. Şəki Dövlət Dram teatrında bu döngüyə yön verən teatrın  baş rejissoru, Əməkdar incəsənət xadimi  Mirbala Səlimli idi.  Bölgə teatrındaTÜRKSOY kimi beynəlxalq bir qurumun istəyini reallaşdırmağı bacarmaq özü böyük bir dönüş, çevriliş idi. Amma bununla da bitmədi. Şəki Dövlət Dram Teatrı kollektivi daha da irəli getdi və əsəri elə öz vətənində- Konyada və Bartında türklərin qarşısında nümayiş etdirdi. TÜRKSOY tərəfindən mükafatlara layiq görüldü, geri qayıtdı, üzüağ, alnıaçıq. 

Dəyirman yenə də dönmüşdü...

Küşat isə o dəyirmanı döndürə bilmədi, çünki hazırlaşdığı müsabiqədən məğlub ayrıldı, dostu Azat qazandı. Ona görə yox ki, yaxşı əsər ərsəyə gətirmişdi. Ona görə ki, ətrafındakı tanışlardan, Küşatın illərdir sevdiyi hətta Fəhrünnisəni belə ona bənzədiyi üçün aldığı Serap da ona dəstək olmuşdu. Bu əsl fəlakət idi. Yolun sonuna gəlmişdi... Aldadılmaq, dönüklük, necə də ağır idi. Axı o da Fəhrünnisəni tərk etmişdi. O gecə dəyirmanda Serapla (sözün mənası İlğım deməkdir) birlikdə yaxalandıqdan sonra öz sevgisinin , sevimli peşəşəsinin arxasınca qarşı sahilə yerləşmişdi. Hətta bacanağının onu geri döndürmək cəhdlərini də geri çevirmişdi.. Axı nəyin naminə?  İndi əlində nə qalmışdı?...Heç nə ...

"... Amma dəyirman dönərdi”

Yenə də hər şeyə rəğmən..

 Haldun Taner özü də Türk teatrının ən keşməkeşli dönəmində yazdığı əsərlərlə, yaratdığı teatrla bu döngünü davam etdirməyə çalışmışdı.Nahaq yerə onu "Türk teatrının bəy əfəndisi” adlandırmırlar. Yazdığı əsərlər, ərsəyə gətirdiyi tamaşalarla hətta Türkiyə sərhədlərindən kənarda türk ədəbiyyatını, türk teatrını təbliğ etmiş, inkişaf etdirmişdi. Bəlkə də o dövrdə onun da qazancı istədiyi qədər deyildi, onun da yoluna Küşat kimi  Süleymanlar(Əməkdar artisti Xanlar Həşimzadə), Hürrəmlər (Lalə Məmməd)çıxırdı. Amma o da hər şeyə rəğmən yoluna davam etmiş, adını Türk teatr tarixinə yazdırmağı bacarmışdı. Bu əzmi, sənət sevgisi sayəsində  doğumundan 100 il sonra belə sevgi və hörmətlə yad edildi. 2015-ci il TÜRKSOY tərəfindən Haldun Taner(1915-1986) ili elan edildi. 

Ölümündən sonra verilən dəyər…

Yenə də bir dönüklük…

Son səhnədəöldüyünü düşündükləri üçün satılan rəsm əsərləri, adının verildiyi təhsil müəsisəsi və haqqında yazılan tərif dolu yazıları eşidəndə Küşat  dəli olur və yenidən geri dönür...

Dönür.. Dönür.. Dönür..Döndükcə, fırlandıqca hər şey dəyişir. Zaman bütün sahələrin qarşısına yeni tələblar qoyur. Zamanın bu tələblərinə uyan, ayaq uyduranlar yaşayır, bunu bacarmayan isə tarixin arxivlərinə sürüklənir. Bəlkə də teatrın da həyatında yeni dönəm başlayır. Zamanın bu tələbləri ilə ayaq uydurmaq naminə onlayn tamaşaların nümayişi teatr sənətinin yaşamasını, dəyirmanın dönməsini təmin edəcək. 

Şəki Dövlət Dram Teatrının Ədəbi hissə müdiri,

 ARB TV-nin aparıcısı