Günəş, qum, mazut qarası ərəblər, qum, dəvələr, palmalar, qum, kaktuslar. Hardasa, başqa bir yerdə isə ərəblərin yerinə türklər və yenə günəş, dəvələr, qum. Hər yerdə eyni cingilti, gözqamaşdırıcı parlaqlıq. Və bir limandan digərinə köçərkən sürəkli eşidilən, buna görə də qulaq batıran, gözlərə pərdə çəkən  dalğaların ipək kimi xışıltılı küyü. Sonda aldığın təəssüratların ağırlığı altında tamamən əzilirsən, bu ipəyin arasından hər şey bir ilğım kimi sezilir, zorla eşidilir. Bütün söhbətlər eyni kəlmələrlə başlayır: "Hə-ə, bax, biz Odessaya çatanda...”

 

Nəhayət, gəldik. Günəş qüruba enir – demək, gecikmişik. Gömrük baxışı hələ sabah olacaq, o zamana qədər isə sahilə çıxmaq olmaz.

 

- Uzaqdan həzz alın. Əlinizi uzatsanız, çatar, - lap Musa peyğəmbərinkini xatırladan çallaşmış uzun saqqalına ahəstə-ahəstə tumar çəkən  baş mexanik qımışır.

 

Dalğaların küyü suyun üzərilə yüngülcə bizə tərəf qaçır. Şəhərin üzərindəki qızılı toz buludu parıldamaqdadır. Günəş bizim gəminin dor ağaclarının təpəsində, illüminator şüşələrində  hələ bir müddət qızarır. Sonra sönür. Axşam düşür.

 

İki bəyaz hərb zirehlisi. Alatoran mavisi üzərində sanki yonulubmuş kimi, kəskin sezilir.

 

- Bəs bu texnika niyə burdadır?

 

- Görünür, cənab zabitlərin könlünə Odessa qızları düşüb, ona görə də gəliblər...

 

Bu, yenə də həmin mexanikdir; o, hər şeyi bilir, hamısını bilir, həmişə bilir. Binoklu götürür, baxır.

 

- Biri zirehli gəmidir, o biri isə minadaşıyan. Sevastopol gəmiləridir, - o deyir.

 

Yatmaq üçün kayutlara enirik. Sadəlövh, səssiz, adi bir gecədir və bu gecə zülmət dərinliyinə artıq bir qığılcımın atıldığından, indicə alovlanacağından hələ xəbərsizdir.

 

Səhərin gözü açılmamış göyərtədə qaçaqaç, hay-küy başlayır; gömrükdən gəliblər. Əllərindəki qarmaqlarla göyərtədə elə eşələnirlər ki, sanki şeytan cəhənnəmdə gəzir. Ən adi, tozlu, tər qoxulu bir gün başlayır. Nahar zamanı hamı tələsir – bircə tez qurtarıb şəhərə girə bilsəydilər... Sahilə bircə o çal saqqallı mexanik ayaq basa bilib; hər yerdə tanışları, dostları var, özü də bic tərpənib, hələ gömrükçülər gəlməzdən əvvəl gəmidən çıxa bilib. İndi də oturub, yalan-doğru – nə eşidibsə, nağıl eləyir.

 

- Hə, siz burda oturmusunuz, dünyadan xəbəriniz də yoxdur. Amma orda nələr olur, nələr! Bu zirehli gəmidəki bütün zabitləri gəmidən atıblar. Leytenantın biri matrosu gəbərdir, bunlar da keçir hərəkətə. Elə bilirsiniz, aldadıram? Əşi, cəhənnəm olun görək...

 

Masa ətrafındakılar gülümsəyirdilər, hamı bilirdi ki, bu qoca təəccübləndirməkdən ötrü sinov gedir. Nə olar, qoy goplasın...

 

Nahardan sonra maşinist Qriqori Vasiliç məni  öz kayutuna dartdı və qapını içəridən bağladı. Onun sağ əlində ikicə barmağı qaldığından, həmin əli həmişə gizlədərdi, amma bu dəfə hər şeyi unutmuşdu. Elə hey danışaraq əlini yellədirdi, şikəst əlin salamat qalan barmaqları gözlərimin önündə bir görünüb bir itirdi.

 

- Qulaq asın, o, Novı molda (1) lövbər salıb. Bu faktdır. Hamı da ora axışır – millət var. Nəsə elə bir şey olacaq ki, heç özüm də bilmirəm... Qulaq asın, gedək ora, hə?

 

Qriqori Vasilyeviç yaxşı adamdır. O belə danışırsa, deməli, doğrudan da nəsə var... Ürəyim sevincqarışıq bir həyəcan içində döyünməyə başlayır.

 

Biz sahil boyu yeyin-yeyin addımlayırıq. Səmada günəş par-par yanır, külək kəsib, dənizə isə baxa bilməzsən – göz aparır.

 

Hansısa yollardan keçirik, səndələyirik, bomboz küçəni dönürük və qəflətən yuxarıdan – şəhərdən limana tərəf axışan bir dəstə insanın arasına düşürük. Nəsə xaç yürüşlərinə bənzər bir şeydir: axın elə izdihamlı, hamı elə alabəzək, müxtəlifdir ki. Panamalar, ayaqyalın uşaqlar, əsgərlər, əlcəklər, ipək çətirlər, nimdaş çarıqlar, yaxalıqlar...

 

Gedirik. Arxadan kiminsə naqolay, ləng səsi eşidilir.

 

- Hə, bu da qaradənizlilər. Çoxdan deyirdilər ki, bizim tərəflərə gələcəklər. Bax, gəldilər.

 

Mən dönüb baxdım. Üzü çopur bir əsgərdi, yoldaşını başa salırdı.

 

- Zabitləri də budur, döyüb-eləməyiblər, sadəcə, qıfıla qoyublar. Mən bilirəm də. Mən...

 

Və yoxa çıxır, izdihamda gözdən itir. Artıq yanımda yeni adamlar var: tələbə və bir qız. Qız tələbəyə sığınıb və deyəsən, titrəyir:

 

- "Potyomkin”dir, - tələbə dedi. - Ən təzə zirehli gəmi. Başa düşürsənmi, əgər doğrudan da o özüdürsə - axı bu ki...

 

Bizim xaç yürüşümüz Novı mol istiqamətinə tərəf gedirdi. Bura hansısa naməlum bir mərkəzə yaxın idi və onun üçün də daha səssiz, daha ciddi təsir bağışlayırdı.

 

Taxta yeşiklərin yanında sanki keşik çəkirmiş kimi tərpənməz insan heykəlləri dayanmışdı.

 

- Siz neynirsiz burda? - Qriqori Vasilyeviç soruşdu.

 

- Arağın keşiyini çəkirik. Monopolkadı (2) axı. Yerini, Allah eləməmiş, öyrənib eləyərlər. Komitədənik biz.

 

Yumşaq parçadan köynək  və qara pencək geyinmiş, qız gözləri kimi göy gözləri olan bir gənc zor-bəla ilə gecə fənərinə dırmaşdı. İzdiham üzərinə əlini qaldırdı:

 

- Yoldaşlar, bu gün...

 

Onu dinləyirdilər. Adamların çoxluğundan və günəşdən baş hərlənirdi, məsələyə heç dəxli olmayan bir fikir adamların ağlından çıxmırdı: "Axı o qara pencəkdə bu adama çox isti olmalıdır...”

 

İzdihamin daxilində sanki  bir çat yarandı, cığır açıldı və o cığırla irəliyə - anlaşılmaz bir hədəfə doğru gedib, qayıtdılar. Və bütün baş verənlərdə  çox qəribə, özünəməxsus bir nizam vardı.

 

Qriqori Vasilyeviçlə mən də bu cığırla hərəkət etdik. Birlikdə ağır addımlarla bəndin başına tərəf yeriməyə başladıq. Qəfildən qabağımızdakı adamlar papaqlarını göyə atmağa başladı. Ətrafa qorxunc bir səssizlik çökdü.

 

- Ox, budur o, budur, ilahi... Necə də yaraşıqlıdır, elə uzanıb ki, elə bil lap diridir! - bunu da başına yaylıq örtmüş arvad dedi.

 

Bəndin lap qurtaracağında, yerə döşənmiş bayraqların üstündə matros uzanıb. Sarı, ölü, sakit bir sima. Gündüzləri həmişə qorxunc təsir bağışlayan mum şamların alovu. Ətrafda ancaq pıçıltılar var. İki ağdərili matros – onun yoldaşları başı üzərində dayanıb. Yan tərəfdə, lap yaxınlıqda bir sərsəri oturub – üzü tamamilə şişib, alnını da parça ilə sarıyıb – lap ana kimi. Sərsəri başını yırğalayır, üz-gözünü turşudur, görünür, ağlayır.

 

Kimdir o, niyə burdadır?

 

Camaat mərhumun yanındakı qaba xırda pullar atıb kənara çəkilir. Meyitin sinəsinə ilişdirilərək bərkidilmiş, günəşin altında ağarmaqda olan vərəqdəki son kəlmələri oxuyuruq: "...mənim ölümümə görə...”

 

Qəflətən mötəbər səssizliyi sərt bir bağırtı pozur:

 

- Ey, sən, rədd elə papağını!

 

Şlyapalı cənaba matroslardan hansısa biri qışqırır. Bunu eşidən ətrafdakılar da hamısı birağızdan:

 

- Ey, rədd ol! Karsan, nədir?

 

Şlyapalı cənab əyri-əyri gülümsünərək başını açır. Yenə səssizlik. Təkcə başında yaylıq olan arvad hıçqırır:

 

- Aman Tanrım, necə də yaraşıqlıdır. İlahi pərvərdigara!..

 

Günəş yandırıb-yaxır. Şamların sarı alovunda cəsədin iti və sarımtıl burnu  qorxunc görünür... Və indi bütün Odessa tamamilə yeni, bu vaxtadək görünməmiş, qeyri-adi  bir  görkəm alır. Biz insan cığırı boyunca əsgərlərlə, ipəkdən çətirlərlə və oğlan uşaqları ilə birlikdə şəhərə gedirik. Deribasovsk, Rişelyevsk... Yox, mənlum olur ki, buralarda sakitlikdir: bər-bəzəkli qadınlar, qəzetçilər, gülsatanlar, hər şey öz axarı ilə gedir - günün qızmarında, həm də çox sakit bir şəkildə.

 

- İçmək istəyirəm, necə də içmək istəyirəm. Belə lap indicə hiss elədim. - Qriqori Vasilyeviç dilləndi.

 

Masaya oturduq, içdik. Qurtarmağa tələsirdik.

 

- Gedək, hə?

 

- Hə.

 

- Hara? - deyə soruşmağa heç lüzum da yox idi, limandan savayı hara gedəcəkdik ki?

 

Hələ uzaqdan dalğaların gətirdiyi insan dənizini görür və "A-a-e-e-e..” səslərini eşidirdik.

 

Papağını göyə atan kim, əl yellədən kim. İndi artıq aydınlaşdırmaq olurdu - minlərlə səs bağırırdı:

 

- Gəlirlər, a-ee-e, gəlirlər...

 

Bizmi itələdik, bizimi sovurub apardılar, bilmədik, lakin tezliklə  sahilin lap kənarına çatdığımızı  hiss etdik. İndi lap aydın görünürdü: bəmbəyaz zirehli gəmidən bizə - sahilə tərəf qağayı kimi yüngül və iti sürətlə bir motorlu qayıq yan almışdı. İndi matrosların bəyaz  yaxalıqlarını və üzlərini də aydınca sezmək mümkündü. Dayanırlar.

 

- Urr-a-a-a-a! - arxada bağırtılar eşidildi. Coşaraq irəli atıldılar, dəli kimi bir-birinin çiyinlərinə dırmandılar və yuxarıya doğru: "Uraaaa!” deyərək qışqırdılar.

 

Mən ətrafa boylandım. Küçə fənərlərinin hündür dirəkləri adamlarla dolu idi – bircə saniyənin içində o qədər adam ora necə dırmaşa bilmişdi? – adamlar ağlara əl yellədirdilər, havada şlyapalardan və furajkalardan bulud topası yaranmışdı. Potyomkin gəmisinə məxsus motorlu qayıqdakı motroslar da ağızlarını açaraq, görünür ki, nəsə bağırırdılar, amma onları eşidən yox idi.

 

Hə, matroslardı, məhz onlardı, bu qədər yaxın idilər. Nəyə  görəsə həmişə yaddaşlara yalnız  bir nəfərin – açıq qəhvəyi bığları aşağıya sallanmış məkrli xaxol (3) sifətli olanın fizionomiyası həkk olunur.

 

Motorlu qayıqdakı xaxol körpünün üzərinə çıxaraq, adamları sakitləşdirmək məqsədilə əl yellədi.

 

Onunla bərabər sahildə olan onlarla insan da tumbaların üzərinə dırmanaraq əl yellədi və "Sa-ki-i-it! Sakit!” deyə qışqırdı. Təəccüblüdür ki, lap bu dəqiqəyəcən  yırğalanan gərilmiş insan dənizi o saat sakitləşdi. Sakitləşərək heç olmasa bircə kəlmə eşidə bilmək üçün barmaqlarının lap ucunda dayandılar. Hamısı bilirdi ki,  indi eşidəcəkləri kəlmələr qəti, dəhşətli olacaq.

 

Potyomkinə məxsus  qayıqdakı motros qaşınaraq dilləndi:

 

- Budur… görün nə deyirəm… Ərzaq lazımdır bizə. Ərzaq gətirə bilsəydilər bircə...

 

Bu o qədər gözlənilməz, elə sadə alındı ki, hamı yüngülləşərək gülümsündü:

 

- Ərzaq gətirin onlara! Yemək  istəyirlər...

 

Neyləmək olar ki, adamlar belədi, hamısı bizim kimi, onlara lazım olan yemək idi. Doğrudur.

Kater yüngülcə yırğalandı. Matroslar qayığın gövdəsinə atılan qarmaqların köməyilə özlərini saxladılar. İzdihamın içindən sanki əvvəlcədən ciblərində gətiriblərmiş kimi bir cəldliklə sahilə kartof, kökə və digər naməlum tərkibli bağlamalar atmağa başladılar. Aşağıya atılanları matroslar havada tuturdular.

 

- Çox sağ olun, çox sağ olun!

 

Sallaq bığlı xaxol yenə də körpüyə çıxdı, əllərini rupor kimi ağzına dayayaraq qışqırdı:

 

- Qardaşlar, indi isə bizə əsgər lazımdır! Biz əsgərlə danışmalıyıq, bizə sıravi əsgər lazımdır!

 

Hərəkətə gələrək sıxlaşdılar, kimisə  qabağa dürtüşdürdülər… Mən həmin o çopur əsgəri tanıdım. Çopur yaxınlaşdı, qarnını məhəccərlərə söykədi və ləng diksiyası ilə artıq publikadan utanıb-sıxılmadan danışıqlara başladı:

 

- Onlar nümayəndə dalınca kazarmaya  qaçıblar. Elə mən özüm  də sizə deyə bilərəm ki...

 

- Hə, orda sizdə nə var, qardaşlar, necədir? – aşağıdan, qayıqdan soruşdular.

 

- Nə olsun ki, bizimkilər yenə bir işə yarayacaq. Amma bunlar, - əsgər bağıraraq hansısa kazarmaların, alayların adını çəkirdi ki, aşağıdakılar eşitsin, - görüm lənətə gəlsinlər, it uşaqları!

 

Aşağıdan onun səsinə səs verdilər. Ətrafda isə hamı eşidirdi. Hər şey belə bəsit, aydın  idi.

 

Qayığın motoru uğuldadı və matroslar günlüksüz papaqlarını yellədilər:

 

- Əlvida, qardaşlar! Sağ olun!

 

Yenə də ura səsləri, vəhşi, təntənəli bağırtılar, fənər dirəklərindən sallanmış adamlar, səmaya uçuşan papaqlar.

 

Qriqori Vasilyeviçlə mən sanki mövcud deyildik: kütlə bizi sağa-sola sovurur, məhəccərlərə çırpır, itələyib ən sıx yerə dürtürdü. İzdiham hərəkət edir, dalğa-dalğa olaraq axırdı. İnsan axını üzərində az qala gözlə görülə biləcək qədər sıx gərginlik və təntənə  buludu dolaşır  və necəsə, kiminsə köməyilə boşalacağı anı gözləyirdi.  Yenə də orda-burda natiqlər görünməyə başladı. Amma bu artıq kifayət etmirdi, bulud elə hey böyüyür, qatılaşırdı.

 

Və budur, hardasa solda yenidən ura səsləri havaya qalxdı.  Bu səs fırtınanın ilkin dalğası kimi qabarır, böyüyürdü, onun ardından isə ikincisi, üçüncüsü yüksəlirdi. Artıq heç nə eşidilmirdi – ətrafda yalnız fırtınalı, təntənəli uğultu vardı və bu səsə gəmi fitinin güllə səslərini andıran fasiləli, qorxunc, eyni zamanda şən səsi qarışırdı.

 

Novı molun lap yaxınlığında  nəhəng qara buxar gəmisi görünür: onu  "Potyomkin” zirehlisi yedəklə dartır. Gəmi adamla doludur. Körpüdə qırmızı bayraqlar, onlarla işçi var. Hamı papaq yelləyir, sahili fitlə salamlayır. Sahildəkilər isə tələsir, dəli kimi coşqunluqla qışqırır: ura!

 

Məlumatı olanlar deyirdilər ki, "Potyomkin”ə yanacaq lazımmış.” Budur, "Potyomkin”ə məxsus minadaşıyan gəldi, kömürçünü yedəyinə aldı və dartıb apardı. Kömürçü minadaşıyana qarşı nə edə bilər ki? İndi Potyomkinin kömürü var, indi "Vira” bizim işimizdir!”

 

Buxar gəmisi getdi. Saat altıdır. Günəş son qüvvəsini toplayaraq yandırıb-yaxmaqda davam edir. Adamlar boğulur, bütün qüvvələri səfərbər edərək  gözləyirlər. Başqa nəsə də olmalıdır, mütləq olmalıdır.

 

Biz Qriqori Vasilyeviçlə birlikdə nahar eləmək üçün gəmiyə  qayıtdıq. Bu rahat kayut-kompaniyada oturmaq bir az qəribə alınırdı, fikirləşirdin ki, orda-sahildə... Allah bilir indi orda nələr baş verirdi; bəlkə də ən gözlənilməz, ən ağlasığmaz hadisələr cərəyan etməkdə idi.

 

Qırmızı, lal, yabanı günəş qüruba enirdi. Biz yenə də Novı mola yaxınlaşdıq. Qışqırıq səslıri gəlirdi. Yox, həmişəkilərə bənzəmirdi; əvvəllər bu səs meşənin, leysanın səsini xatırladardı. İndiki  isə əlahiddə, sərt bağırtılar, qarğa qarıltıları kimi bir şeydi.

 

Estakadanın altında dayanan mujikin əlində çirkli vedə vardı, görünür, nə isə satırdı. Əvvəlcə anlamadıq.

 

- ...Heç olmasa siftə eləyi-in! Bütün vedrəyə üçcə qrivvennik verərsiniz. Lap iki qriven olsun… Şampan...

 

- Vay səni... dağıdıblar! – Qriqori Vasilyeviç təlaş içində dilləndi. Yenə özünü unutmuşdu, yenə şikəst əlinin qalan barmaqlarını havada oynadı.

 

Hanı səhərki o izdiham, hanı, hara qeyb oldu? Ümumiyyətlə burda nəyinsə baş verdiyinə inanmaq olmurdu. Hər yerdə qəddini əyərək sanki iməkləyirmiş kimi yeriyən əli bağlamalı adamlar – başı yaylıqlı qadınlar, şişkin üzü  kartofa bənzəyən avaralar dolaşırdı. Və bunlar hamısı ətrafa boylanır, künclərdə gözdən itir, soxulcan kimi  qaranlıq keçidlərə baş vururdular...

 

Zirzəmilərin qarşısında qırıq-qırıq eşidilən küy, hökm sürür. Ətrafda sanki indicə nəsə darmadağın olub töküləcək və toz buludu qalxacaq kimi bir ab-hava var. Hardansa baltalar, linglər peyda olub. Sütunları mişarlayırlar, damlar uçulub tölülür, yaxınlıqdakıların isə dünya vecinə deyil. Əllərində paya  tutan adamlar anbarlara atılır, eşələnir, nə isə çıxardır, bir-birinin əlindən nə isə qapıb alırlar. Kimsə uçulan damın altında qalıb. Nə olsun, ölüb, ölüb də...

 

Bir yığın taxta yeşik. Səhər burada  "komitə”dən adamlar vardı. İzdiham onları da sürükləyib aparıb.

Bu yeşik dağının lap təpəsində əynində bircə jilet olan ayaqyalın biri dayanıb, jileti eləcə çılpaq bədəninə geyinib.

 

Hər əlində bir şüşə var, içir, sonra  da aşağı tolazlayır. Səndələyir, yeşiklər gurultu ilə aşağı yuvarlanır.

Bir dəqiqə sonra şüşə və taxta qırıqlarının arasından bayaqkı adam boylanır. Şüşə onun hər iki əlini kəsib, qan fışqırır, amma buna baxmayaraq o əyilir, yeni şüşə götürür, açır, başına çəkərək içir. Hər iki əlindən qan axır...

 

Şərabla dolu çəlləklər. Dibinə düşüblər. Qapaq-qapaq, ovuc-ovuc, qab-qab, vedrə-vedrə daşıyırlar. Daşıyır, içir, yerə tökürlər. Bəndin üzərilə şərabdan çaylar axır, sanki yaxşıca bir leysan töküb. Çayların üzərilə isə taxta lövhələrdən körpülər atılıb.

 

Hamısını nə içə bilirlər, nə də özlərilə götürməyə gücləri çatır. Qoy hamısı batsın, cəhənnəmə ki. Bircə "onlara” qalmasın. Dənizə!

 

Bəndin kənarı ilə güzgülər, taxta qəfəslərdə velosipedlər, yeşiklər, çəlləklər, qutular üzür. Çəllək-çəllək spitri, kerosini dənizə axıdırlar: "Gəz-dolan, onsuz ki, bircə dəfə edəcəksən...” Hardasa mahnı oxuyurlar, deyəsən, quldur mahnısıdır, qədim uşkuy (4) soyğunçularının nəğməsidir.

 

Dar küçə ilə biz şəhərə tərəf qalxdıq. Sanki küçədə hər şey qaydasındaymış kimi idi, lakin hər yerdən gözlər bərəlirdi: eyvanlardan, pəncərələrdən, azacıq aralı qapılardan… Kazak  razyezdi (5) fərş yoldan keçərək harasa gedirdi: atlar yola döşənmiş daşları döyəcləyərək  dördnala çapırdılar. Pəncərə və qapıları tələsik bağladılar.

 

Yuxarıdan yenə limana sarı baxdıq. Orda hamı qaynayır, nərə çəkir  və şadyanalıq edirdi. Günəşin sonuncu şüası  qızılı işıq saçırdı...

 

Şəhər küçələrinin canlanmış, bəzədilmiş səkilərinin tən ortasında əsgər düşərgəsi. Silahları qozlada qoyublar, yanında da oturublar, qazançalarda nə isə qaynadırlar: müharibədir...

 

Lakin orda – bulvardakı masaların ətrafında əvvəlki kimi şadyanalıqdır, bayram ab-havası hökm sürür. İncə xanımlar, nəzakətli kavalerlər – lornetli, binokllu, əllərində də nəzarət boruları. Hamısı səbirsizliklə "Potyomkin”in olduğu tərəfə boylanır və gözləyirlər. Tamaşanın başlamasını gözləyən adamlar kimi gözləyirlər.

 

Qriqori Vasilyeviç dişlərini qıcayaraq söyür, donquldanır.

 

- Binokllarla? Bax, indicə elə bir...

 

O, sözünü bitirə bilmədi. Qulaqbatırıcı uğultu, zərbə.

 

Pəncərə şüşələri çilik-çilik olaraq tıkülür. Tərəddüd anı. Sonra beynin içindən  ildırım kimi keçən bir fikir: "Potyomkin” başladı. Və insan qasırğası.

 

Adamlar ağıllarını itirmişdilər. Yüyürür, qab-qacaqla dolu masaları, stulları, skamyaları tərsinə çevirirdilər.

 

Kişilər yıxılıb yerdə qalmış bər-bəzəkli xanımların üzərindən adlayaraq qaçırdılar.

 

Bircə saniyə içində kazak razyezdi  bulvara daxil oldu. Qapılara çırpıldılar, üzlərini evlərin divarlarına söykədilər. Hansısa  möcüzənin sayəsində mən Qriqori Vasilyeviçi axtarıb tapdım. O, ağır-ağır nəfəs alırdı, tərini silir, tüpürürdü:

 

- Ayağım yerdən üzüldü. Üstümdən keçib qaçdılar. Əcəb izdiha-amdı!..

 

- Doğrudanmı "Potyomkin”? - Mən soruşdum. - Niyə bəs birdən-birə o?..

 

- Yox əşi, heç də "Potyomkin” deyildi! Onlardı, kazaklara bomba atırdılar. İki nəfər əzilib lap pirojnaya bönüb, zabitləri yaralayıblar. Odur-odur… baxın bir...

 

Təcili yardım karetasının həyəcanla fit verir və qırmızı  işığı yanıb-sönürdü. Aptekin yanında dayandı. Xərəklərdə nə isə aparırdılar.

 

Qırmızı və yaşıl şüşəli pəncərələrin qarşısında qana susamış, acgöz, həyəcanlı  bir maraqla olanları seyr edən kütlə toplaşmışdı. Hamısı barmaqlarının ucuna qalxdılar.

 

- Bax… boynuna, boynuna bax bir...

 

- Saçları da yapışıb... Ay səni… hə?

 

Hardasa tüfənglər şaqqıldadı, yaylım atışı açıldı. Kütlə bulvara tərəf hərəkət etməyə başladı.Orda atların köməyilə  divar kimi sədd çəkmişdilər, kazaklar heç kəsi buraxmırdılar.

 

- Dağılışın! Dağılışın! - özünü itirmiş polis nəzarətçisi artıq qışqırmırdı, xırıldayırdı. Lakin heç kim yerindən tərpənmədi. Hamı dirənərək nəyisə gözləyirdi. Darvazaların altında hansısa adamlar sakitcə, hərəkət etmədən  dayanmışdılar. Yolayrıclarında topalaşıb gözləyirdilər.

 

Və o gəldi. Aşağıda dayanaraq qırmızı, dumanlı parıltı ilə yırğalandı.

 

- Yandırdılar, yandırdılar!

 

- Karantinnayadır (6)... Yanır deyəsən... hə?

 

- Karantinnaya... əcəb də Karantinnayadır... Bu ki Novı moldur.

 

Sevinclə, həyəcənla dolu səslə danışanların üzləri qaranlıqda seçilmirdi. Elə bil ki, elə bunu gözləyirdilər.

 

- Qulaq asın, gəlin Polskiyə gedək. Bəlkə orda bizi aşağıya buraxdılar. - Qriqori Vasilyeviç dedi.

Polski yoxuşunda  sakitlikdi, burdan heç nə eşidilmirdi. Pilləkanların lap aşağı pillələrində əsgərlər oturmuşdular, onlardan yuxarıda isə amfiteatr şəklində tamaşa edənlər yerləşmişdilər. Qıpqırmızı işıq şüaları hamının gözlərində əks olunurdu, səssizcə tamaşa edirdilər.

 

Yaylım atəşləri indi tez-tez eşidilirdi. Novı molda da, Arbuznı limanında da,Tamojennıda da anbarlar yanırdı. Daş kömür anbarlarını güclü alov almışdı. Yaxt-klubun alov içində yanan taxta qülləsi böyük bir şam kimi səmaya ucalırdı.

 

Limandakı qatarların və buxar gəmilərinin təlaşlı, cingiltili səsləri aləmi başına götürmüşdü. Lövbərlər dartılıb gərilərək guruldayırdı; bu, hələ buxar qazanlarını söndürməyə macal tapmamış bəxtəvərlərdi, sahildən uzaqlaşırdılar. Sahilə yan alaraq lövbər atan gəmilər artıq alovlanmağa başlamışdılar: əvvəlcə qayıqlar, sonra göyərtə, daha sonra isə dor ağacları od alırdı. Baxırdın ki, artıq közərib qıpqırmızı olmuş dəmir parçası da yanğının dilləri arasında qıvrılır, əyilir.

 

Axradakı alovun qırmızı aydınlığında əli silahlı əsgər pilləkanları qalxırdı. Nəfəsini dərərək, kiminsə qarşısında dayandı.

 

- Hə, nədir? - səs eşidildi. Deyəsən, zabit idi.

 

- Qeyzdəndir, cənab! Ordakı şəkər anbarına da od vurublar. Qənd əriyib axıb. Ordakı sərxoş isə, cənab, damın üstündə dayananı deyirəm, başı aşağı yıxıldı həmin ərimiş qəndin içinə. Var səsilə bağırır. Səsini eşidib onun dalınca ora girənlər də sərxoş olduqları üçün düşüblər yanan  qəndin içinə, sən bir qeyzə bax! Elə hey atırlar, atırlar...

 

Alovun tilsimlədiyi, səssizcə yanğını seyr edən adamlar birdən sanki ayıldılar, hərəkətə gəldilər, ayağa qalxıb dağılışmağa başladılar. Arabir dayanıb atəş səslərinin gəldiyi istiqaməti müəyyənləşdirirdilər ki, o tərəfə getməsinlər.

 

- Deyəsən axı, bizim də geriyə, gəmiyə qayıtmaq vaxtımız çatıb, - mən Qriqori Vasilyeviçə dedim. – Sonraya qalsa gec olar, keçə bilmərik buralardan.

 

- Hə, heç  indinin özündə də keçə biləsi deyilik, - o, laqeydlklə cavab verdi. - Amma bir sınayaq.

 

Əsgərlər bizi buraxdılar. Biz aşağıya endik və dərhal da zülmətə qərq olduq. Küçə lampaları yanmırdı, işıq saçan təkcə alovun dilimləri idi, qabararaq divarlarda əks olunurdu.

 

Tanış olmayan, qaranlıq küçələr, döngələr. Bomboş, tərk edilmiş evlər. Uzaqlarda uğultular var. Səkilərdə qara, tərpənməyən kisələr: sərxoşlardırmı onlar, ya ölülərdir?

 

Biz yollara yaxınlaşdıq. Mal qatarları başını itirmış halda şütüyür, kimi mümkündürsə, xilas edirdilər. Hansısa yolayrıcında təcili yardım faytonu dayanmışdı: qatarın ayaqlarını kəsdiyi bir sərxoşu ora yerləşdirirdilər, sərxoş isə şən və dolaşan nitqilə nə isə mızıldanırdı.

 

Novı mol ətrafında daha işıqlı idi. Hər şey od tutmuşdu, yanırdı, hətta taxta məhəccərləri qətranlanmış sahil də. Hətta yüzlərlə çəllək kerosin və spirt axıdılmış dəniz suları da sahil boyu alov içində idi.

 

Alovun və şərabın sərxoş etdiyi insanlar dəridən-qabıqdan çıxırdılar ki, alovun çıtırtısını üstələsinlər. Qırmızı alov dilimləri sanki onların üstünə atılırdı, ya da onlar özləri bu alovun ətrafında vəhşicəsinə  rəqs edirdilər, elə düşünürdülər ki, bu gün onlara hər şey olar. Həyat burada bir qara qəpiyə də dəymirdi. Burada gəzmək qorxulu idi, biz yuxarı, estakadaya qalxdıq. Burdan tamamilə od içində olan liman ovuc içi kimi görünürdü. Dəniz də: alovun kabus kimi rəqs edən əksilə örtülü dəniz də sanki sakit, biganə bir güzgü idi. Artıq estakadaların sonuna yaxınlaşırdıq ki, qəfildən o biri ucu – bizi xilas edərək gəmiyə götürəcək tərəfi yanmağa başladı. Mən Qriqori Vasilyeviçin üzünü heç vaxt bu qədər solğun görməmişdim.

 

Geri dönmək ağlasığmazdı. Buralarda hardasa aşağıya enmək üçün trap var. Olmalıdır! Amma harda?!

Vurnuxurduq. Bəlkə də o trapın yanından iyirmi dəfə o yan-bu yana keçmişdik. Alov getdikcə yaxınlaşırdı. Ayağım qapağa ilişdi və yıxıldım: trap əlimin altında idi.

 

Aşağıya endik. Bizim lap yaxınlığımızda, arxada yandırır, inildəyir, qışqırırdılar. Lakin biz artıq gəmimizin dayandığı limanda idik. İndicə gəmidə olacağıq, lap indicə biz onu görəcəyik, bircə bu anbarı ötsəydik...

 

Anbarın ardında gəmi yox imiş. O, sahildən uzaqlaşaraq yarım verstlik məsafədə lövbər atmışdı. Qışqırmaqdan lap səsimiz batdı, axırda cib dəsmallarımızın üstünə  kerosin çiləyib, onları yandırdıq. Möcüzə sayəsində bizi görüb xilasedici qayığı suya buraxdılar. Biz artıq gəmidəyik.

 

Ətrafdakı hər şey od saçırdı. Danışmaq... danışmaq olmurdu, yalnız dinləmək, dinləmək, dinləmək...

İndi yaylım atəşi yoxdur. İndi artıq fasiləsiz atırlar. Və bəlkə də hamının daxilində bu sarsıntının əks-sədası var. Yox, tüfəng atışının səsi deyil bu, pulemyotların səsinin əks-sədasıdır – quru və özünəməxsus  mexaniki dəhşətilə qəlbi titrədən gurultu. Gecəyarısından bəri pulemyotlar susmayıblar.

 

Hardasa uzaqda zirehli gəmi dayanmışdı, onun projektorların göyümtül-bəyaz işıqları sahili, suları və gəmiləri kəsirdi. Hamı susmuşdu, qulaq asırdılar. Sahildə güllə səsləri uzun-uzadı iniltilərlə qarışmışdı – budur, lap bu yaxınlıqda baş verirdi hər şey. Matros dor ağacına dırmanaraq yuxarıdan səsləndi:

 

- Buradan hər şey görürür, hər şey. O-o-dur, əsgərlər onların üzərinə gedir. Süngülərlə onları... Qar-daş-ları-ım mənim!

 

Həvəssiz ucalan ura səsləri. Sanki sınıq, qupquru çır-çırpı səsinə bənzəyən revolver səsləri, sonra yuxarıdan, sahildən gələn yaylım atəşinin səsi... Yuxarıda, dorağaclarına dəyən toplar şikayət edərcəsinə səslənirdilər. Sonra biri, ardınca isə digəri bizim oturduğumuz  göyərtədəki  xilasedici qayığa dəydi. Burdan aşağıya doğru getmək lazım idi. Bizim dinamomuz işləmirdi. Kayut-kampaniyada olan tutqun işıqlı yağ lampaları yırğalanırdılar.Hamı səssizcə oturmuşdu, elə hey dinləyirdilər. Yalnız səhər saat dörd radələrində atəş səsləri kəsilməyə başladı və biz kayutlara dağılışdıq.

 

Səhər. Buludları mirvari dənələrini xatırladan göy üzü. Bütün liman papiros tüstüsü kimi bəmbəyaz duman içindədir. Hər şey sanki üzür, xəyal kimidir, ətrafda nəsə qəribə bir məstlik  var.

 

Sahildən bir xilasedici qayıq bizə tərəf üzür. Kim ola bilər? Ax, o, əlbəttə ki o – bizim çal saçlı qoca mexanikimiz.

 

Pilləkanları qalxır, Musa peyğəmbərin saqqalı kimi uzun olan saqqalını tumarlayaraq dillənir:

 

- Zorla gəlib çıxmışam sizin yanınıza. Heç kimi buraxmırlar, təkcə mənə icazə verdilər, o da ki  belə, tanışlıqla...

 

Bizim gəmi kapitanı, gombul qardaşımız Luka Petroviç qıpqırmızı qızardı və coşmağa başladı:

 

- Bəs birdən mənə sahilə çıxmaq lazım olsa, onda necə olsun, hə? Görüm lənətə gəlsinlər!

 

Mexanik hiyləgərliklə gülümsədi:

 

- Neynəmək olar. Məni buraxıblar, sizi isə buraxmırlar. Fövqəladə vəziyyətdir, əzizim, fövqəladə vəziyyət. Hələ siz bir binokldan baxın görüm. Bir sahilə baxın.

 

Növbə ilə binokllla sahilə baxdıq. Göz işləyən hər yerdə əsgərlər vardı.

 

Mexanik razı görünürdü; niyə də olmasın...

 

- Hə, indi isə, bax, bura. Burdakı vaqonları, platformaları görürsünüzmü? Odur, orda.

 

Lap görürük, nə olsun ki. Nədir ki bu? Həsirlə örtülü bir şey aparırlar...

 

- Hm, bir şey... Bəs nə olduğunu necə, bilirsiz?

 

O, onların qulaqlarına nə isə pıçıldayır. Nədənsə binokl da əllərində əsir və onlara elə gəlir ki, həsirlərin altından qollar, ayaqlar görünür...

 

Mexanik isə arxadan kiməsə deyir:

 

- Bu artıq üçüncü oldu deyəsən...

 

- Nə?

 

- Gəmi sayı, "Potyomkin”lə birlikdə. Gecə "Vexa” gəldi. Orda da eyni şeylərdir; öz zabitlərinin əl-qolunu sarıyıblar, gətiriblər "Potyomkin”ə və onun yanında lövbər salıblar.

 

Baxırıq ki, doğrudur. Üç gəmidir, kilvaterdə (7) dayanıblar. Deməli, hələ hər şey itirilməyib, hələ də nə isə baş verə bilər.

 

Dövlət liman gəmisi səs-küylə bizə tərəf üzür. İtigözlü, balacaboy kapitan bizim göyərtəyə qalxır:

 

- Tanrı eşqinə, Luka Petroviç, tez olun, gedin. Bütün gəmilərə limanı tərk etmək tapşırığı verilib. Mümkün qədər tez.

 

- Nə olacaq ki?

 

- O olacaq ki...

 

İtigözlü kapitan pıçıltı ilə, lakin hamının eşidə biləcəyi səslə danışır.

 

- Eskadra buraya gəlir. Əmr olunub ki, "Potyomkin” i ya diri götürək, ya da  batıraq. Bunu sizə böyük bir sirr kimi deyirəm.

 

Luka Petroviç dodağının altında deyinərək söydü:

 

- Bütün komanda göyərtəyə! Lənətə gəlsinlər görüm.

 

Matrosların  düz yarısı yox idi, harasa itmişdilər. Luka Petroviç fısıldayırdı:

 

- Aha... belə... Bizə limanı tərk etmək əmri verilib deyirsiniz, eləmi?

 

Matroslar bir-birinə baxdılar. Sonra aralarından cəsarətli biri irəli çıxdı, onun qulağında sırğa vardı.

 

- Heç cür olmaz, Luka Petroviç. Komitə bizə tətil əmri verib.

 

- O hansı komitədir elə? Nə komitə? Sizi məgər komitə tutub? Lənətə gələsiz sizi... Of, mən indi sizin hamınızı...

 

Bağırır, ayaqlarını yerə döyür. Matroslar isə öz bildiklərini edirlər, "Komitə əmr etməyib” deyərək yerlərindən heç tərpənmirlər də.

 

Luka Petrviç tüpürdü. Baş köməkçisilə pıçıldaşaraq məsləhətləşdi. Baş mexanik köməkçini sahilə apardı, qərara gəldi ki, onu kordonun (8) arasından keçirsin.

 

Bir saat sonra köməkçi geri qayıtdı.Yenə də motrosları toplayaraq sıraya düzdülər. Luka Petroviç pərt halda elan etdi:

 

- Budur, - dedi, - nədir o, sizin o komitə, hə... Komitə qərara alıb ki, bizə buradan getməyə icazə versin. Başa düşürsünüz?

 

Və əlindəki kağız parçasını onlara uzatdı. Matroslar iş başına döndülər. Luka Petroviç göyərtə uzunu gəzərək deyinirdi: yəni bu tezliklə buraları tərk etmək? Saat hələ səkkizdir, lap on olsun. "Potyomkin”dəkilər isə lap indicə gələcəklər. Və döyüş başalyacaq. Bəs biz nə edəcəyik? Qurunun oduna yaş niyə yanmalıdır axı?

 

Gəmilər bir-birinin ardınca limanı tərk edirlər. Başqa bir hökumət gəmisi bizə yaxınlaşır.

 

- Hə, nəyi gözləyirsiniz, Luka Petroviç? Tələsin. Buxar var?

 

- Hə-ə… Buxar… lənətə gəlsin… Bizi də yedəyinizə alın. Heç olmasa, breykvaterə (9) qədər...

 

- Olar. Verin ucluğu.

 

Hazırdır. Üzürük. Luka Petroviç məmnundur. Yanmış sahillərin, külə dönmüş binaların kənarı ilə üzürük...

 

Getdikcə də "Potyomkin”ə daha çox yaxınlaşırıq. Budur, silahlar və bəyaz qüllələr görünməkdədir. Kapitan körpüsündə iki kapitan dayanıb. Gəminin arxa tərəfində  bəyaz hollandka (10) geyinmiş bir dəstə adam toplaşıb, görünür, mitinq olacaq. Odur-odur, biri qalxıb, nitq söyləyir, şapkasının lentləri havada uçuşur. Gözlərimizi binokldan ayırmırıq.

 

- Cənab kapitan!

 

- Əl çək! Sonra... - Luka Petroviçin də əlində binokl var.

 

- Luka Petroviç, əmr edin onları salamlayaq.

 

Luka Petroviçin əlləri havada asılı qalıb. Əsəbi halda boynunun ardını silir.

 

- Ax, görüm onları lənətə gəlsinlər...

 

Həqiqətən işə düşüb. Andreyevsk bayrağını salamlamağa məcburdur. "Potyomkin” gəmisində isə, odur, göy xaçlı andreyevsk bayrağı dalğalanır... Digər tərəfdən də bunlar axı qiyamçılardır! Üçüncü tərəfdən: Salamlamasan, altıdüymlük atəşlə gəminin böyrünü darmadağın edərlər.

 

Luka Petroviç əsəbi halda matrosa çəmkirir:

 

- Başına hava gəlib, nədir? Bu gicbəsərləri salamlamaq? İtil öz yerinə get!

 

Sırğalı matros getdi. Gedirik,  getdikcə də "Potyomkin” gəmisinə yaxınlaşırıq, yaxınlaşdıqca da silahların qapqara ağızlarının necə geniş açıldığını görürük. Luka Petroviç yenə qəzəbdən od  püskürür, gözlərini də onlardan çəkmir. Ayağa qalxıb gəminin sarğısına tərəf gedir. Biz də onun ardınca.

 

Sarğı bayrağının yaxınlığındayıq. Sırğalı matros sakit görünür. Onun borcu soruşmaq idi, qalanı onun işi deyil... Luka Petroviç onun yanındadır. "Potyomkin”lə bərabərləşdilər. Bir saniyə daha. Luka Petroviç qəzəblə bağırır:

 

- Salamla bu yaramazları! Əgər belə lazımdırsa, salamla!

 

Və salamlayırlar. "Potyomkin” isə buna əhəmiyyət vermədi, heç cavab da vermədi. O hayda deyildi.  Luka Petroviç buna doyunca söydü...

 

Bizi breykvaterədək yedəkdə daşıdılar. İtigözlü hökumət kapitanı vidalaşmaq üçün bizim gəmiyə gəlmişdi, o yenə nağıl etməyə başladı:

 

- ...anlayırsınızmı: atmağa qorxurlar, neynəmək olar? General bu gün onlara ölən matrosu dəfn eləməyə icazə verib və kişi kimi söz verib ki, dəfn zamanı heç kimi həbs eləməyəcək. Ona görə də onlar bütün şəhər boyu yürüş edəcəklər. "Əgər həbs etsəniz, - deyirlər, - biz də şəhəri atəşə tutacağıq.” Hə, necədi? İşdir, birdən bizim general dözməyib kimisə həbs etsə?

 

Stüard Lavrenti dəli kimi kayut-kampaniyaya daxil olan zaman biz artıq nahar edib qurtarmışdıq. Onun çəpləşmiş göz bəbəkləri elə hey o yan-bu yana qaçırdı, gözünün təkcə ağını görmək mümkün idi.

 

- Potyomkin getdi! And olsun Tanrıya, indicə getdi!

 

Hər şeyi bir kənara atdıq. Bircə saniyə sonra artıq hamı göyərtədə idi. Zirehli gəmi ağır-ağır, suya bata-bata keçib gedirdi. Kilvaterdə minadaşıyan və "Vexa” üzürdü.

 

- Bilirsinizmi, - baş köməkçi dedi. - Elə indilərdə onlar öz ölülərini dəfn edirlər, saat altıda..

 

Erməni köməkçinin qaraşın  sifəti avazımadı, hətta zeytuni rəng aldı.

 

"Potyomkin” bortu Odessaya doğru dayandı. İstər-istəməz hamı gözəyarı ölçməyə başladı ki, gəmi elə  bulvarın solunu nişan alsa, başımız əldən gedəcək... Zirehli gəminin bortunda şən parıltılar oynadı, yumşaq, dairəvi duman qalxdı. Və  atəş guruldadı.

 

Zeytuni rəngli baş köməkçi zorla sezilən bir hərəkətlə xaç çevirdi. Luka Petroviç  fısıldadı. Daha bir atəş, daha biri. İki dairəvi, şiddətli zərbə.

 

Bizim komandanın toplaşdığı yerdə zarafatlar, gülüş səsləri.

 

- O, onların yasını idarə edir.

 

- Xeyirxah adamlardır, ehsan verirlər.

 

- Kimi ehsana qonaq edirlər, onlarımı?

 

Su sakit, aydındır. Zirehli gəminin atəş xəttində iki gəmi üzür. Gedəcəklər görən? Yoxsa getməyəcəklər?

Şüşə kimi tərtəmiz musiqi səsi. "Potyomkin”dən gəlir. Sonra təkcə valtorna yüksək səslə guruldayır.

 

- Hücum musiqisi ifa edirlər.

 

- Hücum... Hə, indi, qardaşlar, gedəcək!

 

Hikkəsindən turp kimi qızaran Luka Petroviç ağzı köpüklənə-köpüklənə mexaniki çağırır.

 

- Nədir, buxar yoxdur orada sizdə? Lənətə gələsiz…

 

Hərçənd bilir ki, indi hələ buxar ola bilməz. Lakin nə isə eləmək lazımdır, belə oturub gözləməyə gücü qalmayıb. Zirehli gəmidə açıq-aydın görsənən qırmızı döyüş bayrağı dalğalanır. Atəş parlayır, zərbənin tanış səsi gəlir, lakin bu dəfə nə isə yeni bir şeydir: sanki hava ulayır, fit verir. Baş köməkçi əyilir. Arxadan kimsə deyir:

 

- Bax, bu ciddi məsələ oldu, döyüş mərmiləridir.

 

Bir saniyə sonra bum-bum – atəş səsləri eşidilir və binoklla şəhərin ortalarında baş verən uzaq partlayışlardan qalxan duman aydın görünür. Və yenə truba səsi. "Potyomkin”in dor ağacına asılmış qırmızı bayraq yavaş-yavaş enir. Bəyaz, səssiz zirehli gəmi hələ uzun müddət beləcə dayanır.

 

Bayraq endirildi. Danışdılar, deyindilər və yenidən həyata döndülər.

 

- Bayrağı endirdi, deyəsən, bitdi...

 

- Bitdi… sən saydığını say, gör fələk nə sayır! Hələ indi başlayır, gör hələ nələr olacaq..

 

Nə olursa-olsun, nə qədər  dəhşətli olursa-olsun, bizim matroslar qorxmaz. Hardansa əllərinə bir iki funt albalı düşüb. Albalıdan yeyib çəyirdəklərini dənizə tüpürərək, atəşin haradan açılması, "Potyomkin” in və "o birilər”in hansının nə qədər silahının olması barədə qızğın mübahisə edirdilər.

 

İki saat səssiz istirahət. Suyun üzərində ilk kölgələr sürünür. Gəmilərdə axşam zəngləri çalınırdı. Gəmi zəngi ikicə dəfə çalınmışdı ki, sonuncusu hələ susmağa macal tapmamış "Potyomkin”in minadaşıyanı lövbərini çəkir və  zorla eşidiləcək bir şəkildə  suyun aynası üzərində "şütüməyə” başlayır. Əvvəlcə ağır-ağır, getdikcə daha sürətlə. Minadaşıyan birinci, ikinci, üçüncü kommersiya gəmisinə yan alır. Hansısa qısa danışıqlardan və əmrlərdən sonra yoluna davam edir.

 

- O, bizim gəmiləri də öz donanmasına götürür. İndicə bizi də götürəcək, çünki bu onun üçün su içmək kimi şeydir... İlahi pərvərdigara, qardaşlar!..

 

Bunu sırğalı cəsur matros deyir. Onun həndəvərindəkilər albalı yeməyi buraxıb pıçıldaşır, arada çəp-çəp kapitana, onun köməkçisinə baxırlar.

 

Sırğalı matros davam edir:

 

- Bu elə asandır ki. Sevastopoldakılar bura onu da götürməyə gələcəklər, o da bütün kommersiya gəmilərini düzəcək  özündən arxaya, növbəyə. İndi vur görüm onu necə vurursan. Heç cür mümkün olmayacaq. Hamısı dəyəcək bizə. Hiyləgərdir bu "Potyomkin”, qardaşlar, o...

 

Luka Petroviç donquldanır:

 

- Av-varalar... Qul-durlar...

 

Qonşu gəmidəki minadaşıyan isə bizə tuşlanır. Luka Petroviç bircə an içərisində harasa yox olur. Bütün heyət bortun yanında toplaşıb.

 

- Ey, gəmidəki! Hanı sizin kapitan, gəmidədir? - minadaşıyanın kapitan körpüsündən bir matros  sakit, yüksək səslə qışqırır. Luka Petroviçi axtarmağa  qaçırlar, güc-bəla ilə yerini öyrənə bilirlər. O, qollarının ağzı qızılı saplarla bəzədilmiş kapitan kostyumunu geyinib. Qarnını çəkərək özünə daha qədd-qamətli görkəm verməyə və məlahətli  səslə danışmağa çalışır.

 

- Salam, qardaşlar. Nə lazımdır?

 

Körpücükdəki matros papağını çıxardaraq, sanki üzündən oxuyurmuş kimi danışmağa başlayır:

 

- "Knyaz Potyomkin Tavriçeski” zirehlisindən tapşırıq var: Gəmilər lövbər atsınlar və şübhələnməsinlər: heç bir təhkükə gözlənilmir.

 

"...bəs öz donanmasına götürmək söhbəti necə oldu? Deməli, belə şey yox...”

 

Və qəfildən Luka Petroviçin üzü gülür, o, furajkasını yelləyərək, cəsur səslə qışqırır:

 

- Sağ olun, qardaşlar! Ura!...

 

O, özünü tutaraq ağzını yumur. Minadaşıyandakılar bizə papaq yelləyir və yavaş-yavaş növbəti gəmiyə tərəf üzürlər.

 

"Lövbər salın və şübhəniz olmasın ki...” Biz də "şübhələnmədən”, sakitcə, heç bircə kəlmə də demədən uzun müddət göyərtəbə otururuq.

 

Qaranlıq qatılaşıb. Aysız gecə qara tüklü heyvancığaz kimi mülayimdir. "Potyomkin”in soyuq və parlaq bıçaqları gecənin zülmətində sezilirlər. Minadaşıyan işıqları söndürərək bütün gecəni kəşfiyyatda keçirib. Açıq-aydın hiss olunur ki, orda nəyisə gözləyir, nəyəsə hazırlaşırlar.

 

Yuxuda alov görür, qışqırıq səsləri eşidirəm, kiminsə qolundan tutublar, buraxmaq istəmirlər. Lavrinti amansızcasına çiynimi dürtmələyir:

 

- Qalxın, qalxın. Donanma artıq lap yaxındadır. Tanrıya and olsun ki, indicə başlayacaqlar!

 

Hələ günəşdən usanmamış bir səhər. Üfüqdə qaralan gəmilər. Binokldan aydın görünür: üç zirehli və minadaşıyanlardır. Düz buraya – "Potyomkin”ə sarı gəlirlər. Luka Petroviç ətrafa tüpürcək saça-saça göyərtə uzunu qaçır, mexanikə bağırır:

 

- Yanacağa yağ tök, yağ tök! Yandırın, tez eləyin. Cəld olun, lənətə gəlmişlər, cəld olun!

"Potyomkin” də tərpəndi. Lövbərlər guruldadı. Əvvəlcə özü, ardınca da minadaşıyanı  eskadraya qoşuldular və birbaşa yola düzəldilər.

 

Mexanik göyərtəyə qalxaraq məlumat verdi:

 

- Luka Petroviç, buxar hazırdır.

 

- Şükür sənə, Tanrım! Hə, tam sürət: Oçakova.

 

Bizim köhnə gəmimiz inildəyir, dor ağacları cırıldayır, göyərtədə nə isə şaqqıldayır və biz tam sürətlə yola düzəlirik. Qarşımızda Sevostopol eskadrası, Arxamızda "Potyomkin”, biz də onların arasında. Görəsən onlar atəş açmamış aradan çıxa bilərikmi? Yoxsa bacarmayacağıq? Eskadra bayraqların köməyilə "Potyomkin”ə işarələr verməyə çalışır. "Potyomkin” qırmızı döyüş bayrağını qaldıraraq tam sürətlə irəli şütüyür. Hə, bax, indi...

 

- Sürət, artırın sürəti, lənət şeytana... - Luka Petroviç  üzünü gəmiyə tutub bağırır.

 

Amma ocaqçılar onsuz da dəridən-qabıqdan çıxırlar, qazanlar qaynayaraq fısıldayır, gəmi  inildəyir.

Qəfildən "Potyomkin”in üzərinə gələn üç zirehli gəmidən və minadaşıyanlardan ibarət olan eskadra ağır-ağır dönür və heç bircə atəş də açmadan geri qayıdır.

 

- Bax, belə, əla! Bax, bu cür! Urra! - sırğalı cəsur matros qışqırır.

 

- Urr… - Luka Petroviçin ağzını açmağı ilə yummağı bir olur. Özünə əsəbi görkəm verərək, o aşağıya – heyətə üz tutb qışqırır:

 

- Hə, nə var, nə xəbərdi? Bağırmayın!..

 

"Potyomkin”in bəyaz korpusu getdikcə kiçilərək üfüqdə əriyir. O, geriyə - Odessaya gedir, biz isə Odessadan qayıdırıq.

 

Oçakov. Yüksək  sahildə sarımtıl-bəyaz evciklər.  Uzaqda görünən batareyalar. Oçakov mühasirə vəziyyətindədir, sahilə çıxmaq olmaz. Qızmar günəş bizə səmadan hərarət çiləyir. Oçakovdakı toplar bütün günü guruldayıb, heç susmayıblar – hər ehtimala qarşı məşq edirlər. Birdən "Potyomkin” bu tərəfə gəlmək fikrinə düşərsə? Kim bilir?

 

Gecə Odessada olduğundan daha sakitdir. Orda, üfüqün uzaqlığında "Potyomkin” zirehli gəmisinin projektorlarının soyuq şüaları oynamaqdadır, onları burdan da görmək olur.

 

Orda, Odessada nə var? Baş sındırırıq, yoruluruq. "Potyomkin”lə bərabər keçirdiyimiz o üç günü xatırlayırıq.

 

- Xülasə, əgər atəş açsaydılar, elə burdan da eşidilərdi, - baş köməkçi deyir.

 

Burada o şən və söhbətcil olub: Oçakov batareyaları ona yaxşı təsir edib.

 

Ertəsi gün Odessadan qaçmış daha bir neçə gəmi də gəldi. Biz qayığı sazlayıb yenilikləri öyrənməyə getdik.

 

- Yenə də eskadra gəlmişdi, - deyirdilər. - Hücuma keçdilər, lakin "Potyomkin” onların arasından elə cəldliklə sivişib keçdi ki, onu atəşə tuta bilən olmadı.

 

Getdilər. Biri – "Georgi Pobedonosets” adlı yeni gəmi isə "Potyomkin”lə qaldı.

 

"Potyomkin”in uzaq, bəyaz parıltısı üfüqdə hələ iki gecə də göründü. Üçüncü gecə üfüq artıq soyuq və tənha idi.

 

Səhər gəmi Odessadan yeni xəbər gətirdi: "Potyomkin” gedib.

 

- Hara gedib?

 

- Naməlum səmtə.

 

Naməlum səmtə, bəlkə də Oçakova. Hə, hə, nədən olmasın? Kimsə danışırdı ki, hələ Odessada olanda eşidibmiş ki, "Potyomkin” mütləq Oçakova doğru üzmək istəyirdi. Sahildəki batareyalar daha cidd-cəhdlə çalışırdılar. Axşamüstü gözətçi gəmiləri reydə çıxdılar. Lakin bu gecə də o birilər kimi sakit və hərəkətsiz idi. Heç kəs yoxdu.

 

Səhərdir. Sahildən əsən külək çöllükdəki otların ətrini gətirir. Bir dəstə  kəpənəyi xatırladan bəyaz yelkənlər ətrafa səpələnib: balıqçılar dənizə çıxıblar.

 

Dalğalar xilasedici qayığı atıb-tutur. Köynək geyinmiş iki avarçəkən. Bizə yaxınlaşırlar.

 

- Teleqram... Odessadan teleqram var!

 

Bizimkilər yığışaraq qulaq asır, gözləyirlər.

 

- "Potyomkin” Rumıniyaya gedib. Odessada sakitlikdir.

 

- Rumı-niyaya! - sırğalı matros sözləri uzadaraq məyusluqla dilləndi. Qəlyandan bir qullab vurdu, tüpürdü.

 

 

 

1913

 

Tərcümə: Dinar Həmidova

 

İzahlar:

 

(1) Novı mol – Odessa limanında 1874-77-ci illərdə K.Qartleyin layihəsinə əsasən tikilən beton bəndlərdən birinin adı

(2) Monopolka – çar Rusiyasında araq alverilə məşğul olan hökumətə məxsus şərab dükanları.

(3) Xaxol-ukraynalılara ruslar tərəfindən verilən ad.

(4) Uşkuy quldurları – Novqorodda soyğunçuluqla məşğul olan quldur dəstələrə verilən ad. Uşkuy adlanan  xüsusi avarlı qayıqlardan istifadə etdikləri  üçün onlara bu adı vermişdilər.

(5) Razyezd – Kavaleriya hissələrinin kəşfiyyat bölməsinin funksiyalarını yerinə yetirən süvari patrulu.

(6) Karantinnaya – Odessada  üç əsas bənddən birinin adı

(7) Kilvater – üzən gəminin dənizin suyunu yarması nəticəsində əmələ gələn su şırnağı

(8) Kordon – uzununa düzülmüş çox da böyük olmayan hərbi dəstələr.

(9) Breykvater – dalğaqıran

(10) Hollandka – matros köynəyi