POST-MODERNİZM VƏ PLYURALİZM. "PLYURALİZM" ANLAYIŞINDA NƏYİ UNUTMUŞUQ

Bu yazıda çağdaş Azərbaycan sənət düşüncəsi üçün gərəkli ola biləcək bəzi düşüncələri bölüşmək istərdim. Bu düşüncələrin çoxu "Post-modernizm" deyilən və yeni nəsl yazarlarının arasında populyar olan olayla bağlıdır. Post-modernizm Batı düşüncəsinin məhsuludur, bəziləri onu XIX yüzilin ikinci yarısına, bəzilərisə XX yüzilin ikinci yarısına aid edirlər. Ancaq hər iki halda Post-modernizmin bir kökü var, çox vaxt onu bəlirtələməyi unudurlar. Batıda həmin kök XIX yüzilin ikinci yarısında da vardı, XX yüzildə də. Biz Demokratiyanın sevimli sözü və faktı olan plyuralizmi deyirik. Post-modernizm məhz plyuralizmin sonucudur, elə sonucudur ki, plyuralizm olub gəlişən yerdə qaçılmaz olaraq ortaya çıxmalı olur.

Azərbaycan mədəniyyətində kulturoloji informasiya azadlığının olmasına baxmayaraq biz deyəmmərik ki, çağdaş sənətimizdə plyuralistik səviyyə hələlik yüksəkdir. Onu da söyləyim ki, plyuralizm heç ona doğma olmalı olan Azərbaycan mətbuatında da yoxluğa çatan azlıqladır. Niyə? Ona görə ki, əsl plyuralizm çox variantılılq deyil. Çoxvariantlılıq plyuralistik olmayan Sovet rejimində də olub. Məsələn, Stalin Siyasi Bürosunda problemlərlə bağlı ayrı-ayrı variantlılıq deyilib. Eləcə də Azərbaycan Sovet incəsənətində kənddən və şəhərdən hərə bir cür yazıb. Plyuralizm daban-dabana tərs duran baxışların, ideolojilərin, estetik görüşlərin bir arada, bir millətin dünyasında bulunması və yaşamasıdır, məsələn, ateizmlə dinin, kommunistlərlə liberalların, millətçilərlə kosmopolitlərin, realistlərlə abstraksionistlərin, ənənəviçilərlə avanqardistlərin. Azərbaycan elmində də, sənətində də və bütünlükdə toplumunda da bu yoxdur və ya bu, hələ başlanğıc, rüşeym halındadır. Durumun paroadoksu ondadır ki, indiki mədəniyyətimizdə nə məzmun, nə forma planında plyuralizmə yasaq yoxdur. Hər halda sənətdə NƏDƏNSƏ NECƏ yazdığına görə heç kimi tutmurlar, sürgün etmirlər, olsa-olsa TV-yə buraxmırlar.
"Nədən" yazmağın plyuralizminə "necə" yazmaq plyuralizminin alternativi

Son illərin Azərbaycan ədəbiyyatında plyuralizmi sezdirən yazılar var, onların adını Həmid Herisçi "andəqraund" qoyur, kimlərsə onlara postmodernist deyir. Onlar Azərbaycan gerçəkliyindən yazırlar, hətta lağ, sayğısızlıq çalarlarında Anar, Elçin kimi ünlülərin adlarını bədii tekstə calayırlar, Pikassonun bəzi şəkillərinə calanmış qəzet parçası kimi. Hərçənd həməncə sual çıxır bunun sayəsində ovsunlayıcı, magik enerjili yazı yapırlarmı?

Akademik musiqidə mənim üçün yeni səs fakturasını, cizgi oynartılarını eşitdirən Cavanşir Quliyev, Rəhilə Həsənova, populyar musiqidə isə Vaqif Gərayzadə var. Onlar plyuarlistik başqalıqda magik, erengetik şiddət yarada bilirlər. Ancaq bütün bunlar sayca bir ulus üçün çox azdır.

Yeri gəldi, plyuralizm məsələsindən bir planı da açım. Plyuralizm NƏDƏN danışıb, NƏYİ göstərməkdə kəskin başqalıqlardan doğa bilər, məsələn, biri İçərişəhəri çəkir, o birisi zibil qutularını. Plyuralizm həm də NECƏ danışıb, NECƏ göstərməkdə kəskin başqalıqlardan doğa bilər, məsələn, biri İçərişəhəri realistik görüntüdə, o birisi zibil qutularının tillərində (kubizm variantı) sındıra-sındıra, qırçınlaya-qırçınlaya göstərə bilər. Sənətdə başlıca uğurlar NƏDƏN danışmağın plyuralizmindən yox, NECƏ danışmağın plyuralizmindən alınır: məsələn, Ermənilərlə konflikt müstəvisində Qarabağ mövzusu yasaq olanda bu mövzuya həsr olunmuş ən zay şeir də heyranlıq doğurur, adamların ürəyini və sırasını vəlvələyə salırdı. Ancaq bu yasaq yoxdursa, mövzunu NECƏ vermək məsələsi önəm qazanır. Sən Qarabağdan elə film çəkə bilərsən ki, mən həmişəki sevgimin, filan ermənilərə həmişəki qəzəbimin, bütün bu mövzu ilə bağlı stereotipləşmiş həmişəki düşüncələrin "quru" təkrarını görüm. Bu təkrar məni genişləndirmir, bu təkrar məni özümlə və ya başqa nələrləsə konfliktə salmır, bu təkrar məndə bilmədiyim düşüncə və duyğu rəqsini, oynaşmasını yaratmır.Belə filmlərin sistematik olaraq çəkilməsinə nə gərək var!? Belə filmlər mövzunu sistematik olaraq murdarlayır, mövzunu bezikdiriciləşdirir.

Bax, plyuralizmi belə açandan sonra söyləmək olar ki, Azərbaycan sənətində NECƏ DEMƏK, NECƏ EŞİTDİRMƏK, NECƏ GÖSTƏRMƏK məsələsində kasadlıq var. Bir dəmir qazana ayrı-ayrı ağacı, daşı döyəcləyəndə ayrı-ayrı səslər çıxır. Eləcə də sənət bir mövzunu necəlikdə fərqlənən "taxta-tuxta" ilə döyəcləməlidir ki, başqa-başqa "səslər" alınsın. Bax, bizdə belənçi plyuralizm problemi var. Bizdə NƏLƏRİN yox, NECƏLİKLƏRİN qıtlıq problemi var. Özü də sənətdə plyuralizmin yoxa çatan azlığına tən gəlir azərbaycanlı resipientlərində, yəni sənət qavrayıcılarında analoji azlıq. Yəni deyə bilərikmi ki, bizdə musiqi avanqardının minlərlə dəlisi var ki, hətta bilet baha olsa belə, pul tapıb qulaq asmağa gedəcəklər? Deyə bilərikmi ki, bizdə ən əcaib estetik axtarışlarda bulunan teatrların salonunu dolduracaq qədər tamaşaçı var?

İndisə sənətdə NƏYƏ göstərməkdən az önəmli olmayan, bəlkə də daha önəmli olan NECƏ göstərmək məsələsi ilə bağlı bir incəliyi söyləyim. Günümüzün gerçəkliyi "gözəl qadın" deyil ki, göstərən kimi hamı hayıl-mayıl olsun. Bizim Azərbaycan gerçəkliyi çox bayağı, çox sıyıq, çox dayaz bir dünyadır. İşə bax ki, bizim pullularımız, bizdəki yüksək vəzifəlilər də yaman darıxdırıcıdırlar. Ancaq ola bilməz ki, onlar milyonların sayəsində titanik şəxsiyyətlərə çevrilməsinlər, çünki tarix boyu pul nə qədər pislənibsə, o qədər də öyülüb və bu pislənən və öyülən pul milyonlara çatanda yiyəsinə verdiyi imkanlarla onu elə dəyişdirib ki, o bizlərə oxşamayıb. Nə qədər keyfiyyətsiz adam olsa da, pulun qaldırdığı mərtəbədən o elə perspektivləri görür ki, biz görəmmirik və ona görə də bizə titanik görünürlər. Onlar siyasi, iqtisadi və kültür dünyasında elə non-liniarlıqda, elə çalarlarda oyunlara girişirlər ki, biz "ölərilər" üçün bu, titanların savaşı kimi görünür (düzdür, cırtdanı titan edən pulun canı bizim pul qarşısında miskinliyimiz, başıaşağılığımız olur, olmayanda pul birdən birə kağız-kuğuza çevrilir).

Bəs onda nədən pullularımız da belə darıxdırıcı görünürlər?! İndilik bilmirəm. Bəlkə də ona görə ki, onlar ictimai fiqur deyillər, cəmiyyətə qapalıdırlar.
Bütün bunları mən nədən dedim? Dediyim odur ki, bizim gerçəkliyimiz elə deyil ki, onu yaxşı göstərən kimi gözəl sənət əsəri alınsın. Bəlkə də bütün dünyada gerçəklik elə deyil. Ona görə də Umberto Eko, Orxan Pamuk mistik labirintlər cızmalı olurlar. Ona görə də Dostoyevski detektiv süjetlərə əl atırdı. Ona görə də ədəbiyyatda, kinoda qəzalar, seks, qan belə çox olur. Görünür, onlarsız sənət üçün gerçəkliyi ilginc, gərgin, dərin etmək nadir hallarda mümkün olur.

Beləliklə! Əski aldanışdır ki, realist göstərməyi, görməyi bacardın, yaxşı əsər yapacaqsan. Gerçəklik bizim dörd yanımzdadır, heç bitrimiz də özümüzü axmaq saymırıq və ona görə də bu inamda bulunuruq ki, onu bilirik və ona görə də onu bizə göstərən əsərlərlə darıxırıq. Buradan çıxan sonuc, bizim sənətin baş problemi gerçəkliyin azlığı deyil, gerçəkliyin sıyıqlığıdır. Bax, əgər o bu gerçəıkliyi labirint, mistika strukturunda, aurasında, seks, qan, savaş, qəza gərginliyində mənə göstərə bilsəydi və ya intellektual oynaşmaların sayrışmasında aça bilsəydi, olardı aləm. Ancaq bir şərtlə. Elə etsəydi ki, bu labirint, bu qan, bu seks, bu qəza Qərb tapıntılarının suyunun suyu olmasın. Fırt edib Batının burnundan düşməsin!

Konfutsinin sayğı fəlsəfəsi, kültür dəyərləri və kulturoloji həyasızlıq

Dünyanı NECƏ verməklə bağlı bir açıqlamanı da yapım. Mədəniyyət "tikilisinin" aşağıların yuxarılara sayğısı üstündə durmasını hamı həmişə sezib. Ancaq ilk dəfə Konfutsi "övlad sayğısı" fəlsəfəsi ilə bu sezilənləri aydın anlayışlar dilinə çevirib. Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazma" romanını düşünəndə bəzi nəsnələri Konfutsi sayəsində anladım. Kamal "Kitabi-Dədə Qorqud" qarşısında piyeteti, heyranlığı - bir sözlə, sayğını öldürmə aktı ilə dekonstruksiya edir. Ancaq bu sayğısızlıq Rafiq Tağıda, Ələkbər Əlidə, Seymur Baycanda olan sayğısızlıq deyil. Onlarda sayğısızlıq - indi kəskin səslənən sözü deməli olacam - həyasızlıq həddinə çatmış sayğısızlıqdır (özü də Rafiq Tağıdan Seymuracan həyasızlıq artan xətlə gedir). Qoy bu yazarlar sözlərimi oxuyanda hirslənməyə tələsməsinlər, mən elmi söhbət edirəm. Neçə dəfə yazmışam ki, Batıda Frankfurt məktəbinin, Mişel Fukonun, Rolan Bartın sayəsində ideya tapılmışdı ki, hakimiyyət iradəsi təkcə Dövlət, hökumət və insanlar arasında deyil. Bizə necə düşünməyi diktə edən modalar, ideyalar, dilin qrammatikası da bizim üzərimizdə hakimlik edir. Ona görə də toplumda insanların azadlığının, özgürlüyünün yüksək dərəcəyə çatması üçün təkcə Dövlətin hakimiyyət zonasını daraltmaq azdır. Repressiv, yəni səni basan modaların, dil qrammatikasının, əxlaq normalarının və sairənin də hakimiyyət zolağını daraltmaq gərəkdir. Buradan da Batıda qrammatikanı pozan şeir və romanlar, montaj qrammatikasını pozan Qodar filmləri və s. ortaya çıxmışdı ki, hamısını dədə-baba qaydalarına sayğısızlıq əlamətlərində kvalifikasiya etmək olar.

Sayğı-sayğısızlıq-həyasızlıq ilişgiləri tarixdə çox müxtəlif biçimlərə düşüb. Bütün milli mentalitetlər, bütün əxlaq modelləri sayğı üstündə qurulub və bu sayğını göstərməyənləri cəzalandırmaq üçün dürlü vasitələri də hazır saxlayıb (məsələn, sayğı göstərməyənə "utanmaz adam" damğasını vurub). Əski Yunanıstanda Sokrata bu sayğısızlığa görə ölüm kəsmişdilər. Ancaq belə cəzalara baxmayaraq Avropada Sofistlər də peyda olmuşdu ki, hörmətsizliklərinə görə cəzasız qala bilmişdilər. Beləcə, Avropa necə yaranıb, Avropa nədir, suallarının cavabında söyləməliyik ki, Avropa mədəniyyətə, əxlaqa, dini, fəlsəfi dəyərlərə sayğı ilə sayğısızlığı bir arada saxlamaq genişliyini ilk dəfə əldə etmiş qitə, yeganə ideyadır. Buddizm Hindistanda Hinduizmə sayğısızlıq dozasından yaranmışdı, ancaq Hindistan həmin sayğısızlığa dözəmməyib özündən yad ünsür kimi onu atmışdı. Hərçənd yenə də biz bütün yerdə qalan mədəniyyətlərdə görə bilərik ki, çoxluğun sayıb uca tutduğu dəyərlərə müəyyən dərəcədə hörmətsizlik göstərən ərənlər tapılmışdı - məsələn, Molla Nəsrəddin, Sabir, Mirzə Cəlil. Ancaq nədən bu sayğısızlıqlarına görə onları həyasız sayan bəzi çağdaşlarına baxmayaraq bütünlükdə onlar həyasızlar kimi qavranılmamışlar? Səbəb odur ki, onların sayğısızlığında bir "daha yaxşı gələcək uğrunda" istəyi, ideyası vardı. Total sayğısızlıqda, bax, bu olmur, ona görə də total sayğısızlıq həm sinizm, həm də həyasızlıq kimi qavranılır. Onu da söyləyim ki, mənə psixoloji olaraq, nə qədər çətin olsa da, bu həyasızlıq həddinə çatmış sayğısızlığı mədəniyyətimiz üçün konstruktiv sayıram. Öncələr neçə dəfə yazmışam ki, Azərbaycanın dirilməsi, çiyinlərini silkələyib qalxması üçün millət həyasızlaşmalıdır, yəni öz haqlarını bilib, öz haqlarını tələb etməyə əngəl olan utancaqlıqla, abır-həya ilə sağollaşmalıdır.

Millətin həyasızlaşması böhrandır. Ancaq Azərbaycan hələ yetərincə həmin böhrana düşməyib. Bax, bütün bu girişdən sonra deməliyəm ki, adlarını çəkdiyimi yazarların hamısı total sayğısızlığın törətdiyi həyasızlıq pafosuna tutulmuşlardır. Ona görə də Seymurun romanında nə ata, nə ana, nə əxlaq, nə millət, nə ədəb simvolları sayğısızlıq aksiyalarından canını qurtara bilmir. Bu romanda total həyasızlıqdır oxucunu güldürən, miskin Azərbaycan gerçəkliyini bir az da olsa sənət üçün ilginc edən. Beləcə, mən Seymurgili bu cür öydüm. Ancaq ədəbiyyat tarixi üçün onların rolunu görsəm də, söyləməliyəm ki, bir məsələdə uduzurlar. Azərbaycana nifrət etmək asan işdir, hər küçədə qarşına çıxan yaramaz buna əsas verir. Belə-belə nəsnələrə görə Nitsşe almanlara, Bodler fransızlara nifrət etmişdi. Çətin məsələ Azərbaycanı sevməkdir. Səni psixi xəstə edən yaramazlıqlara qalib gəlib sevmək - çətin məsələ budur. Sənət isə yendiyi, öhdəsindən gəldiyi çətinliklərin dərəcəsi yüksək olduqca yüksəlir. Seymurgilin sənəti "mənə nə deyəcəklər" abır-həyasının ortaya qoyduğu çətinliyin öhdəsindən gəlməkdən dəyər qazanır - ancaq bu çətinlik çoxmu böyükdür ki, dəyər də böyük olsun?!

Birlik və Müxtəliflik

Sənətdə necə göstərməkdən, bildirməkdən doğan plyuralistik müxtəliflikləri açandan sonra Post-modernist müxtəlifliyə çıxaq. "Eynilik" və ya bizim türkcədə "Birlik" çox nəsnələri açan DƏHŞƏTLİ gözəl və tutumlu sözdür. Eyniliyin türk variantı olan "Birliyin" bir çaları var: "Birlik" sözü "Vəhdət" sözü kimi çoxluların, cürbəcürlərin BİR-də toplanmışlığını bildirir. Belə "Birlik" BÜTÖVLÜK kimi görünür və belə "Birlik"də "Bir" təkcə başqalarını özünə yığmır. Özü də başqalarında güzgü ciliklərində görünən Günəş parıltısı kimi görünür. Klassik Alman fəlsəfəsində, filosof Adorno demişkən, "Bir" belənçi idi (bütün bu söhbətləri mən çağımızı anlamaq üçün edirəm). Adorno deyirdi: "Alman idealistləri Eynilikdən danışanda nəzərə alırdılar ki, əsl Eynilik müxtəlifliklə barışmalıdır, ona görə də özünü təsdiq etmək üçün harada müxtəliflik rastına çıxsa, onları öz identikliyi ilə "basıb yeməməlidir".

İnsanlarda da elədir, çoxluğu birə yığmaq yoxsullaşdırma ola bilər. Bir düşünün, adama həvəslə demokratiyada "dinc yolla hakimiyyətin dəyişməsini, hakimiyyətə gəlməyi" başa salmaq istəyirsən. Onun başında isə mənfi məna daşıyan "hakimiyyət davası" deyilən bir ideya var. Sənin söylədiklərini qanmaq üçün tezcə sözlərini "hakimiyyət davası" ideyası ilə eyniləşdirir, birləşdirir və deyir, "hə, sənin demokratlarının işi də hakimiyyət davasıdır". Beləcə, onun şüurunda "hakimiyyət davası" sənin söylədiklərini elə basıb yeyir ki, hakimiyyət davasında demokratiyanın hakimiyyətin dinc yolla əvəzlənməsi nəzəriyyəsindən heç bir başqalıq qalmır.

Post-modernizm fərqlərin fəlsəfəsindən doğub. Doğrudan da çağımızda cürbəcürlük basıb bütün bir olmalı olanları və ya bir görünənləri dağıdır. Bunu müxalifət və hakimiyyət düşərgələrində yaxşı görürük. Hər iki düşərgədə Birlik situasiyası yaranan kimi "bölünən hüceyrə" prosesi başlayır və fraqmentləşmə gedir. Düzdür, bu proses bütün tarix boyu olub. İstənilən dində bidətçi hərəkat "bölünən hüceyrə" proseslərinə düşərək təriqətlər, sektalar törədib. İstənilən dini, fəlsəfi, sosial ideyalar davamçıların yaradıcılığında o qədər dəyişib ki, ilkindəkindən heç nə qalmayıb.

Ancaq çağımızla öncəki dönəmlərin bir fərqi var. Öncələr bütün bu fraqmentləşmələrin, bölünmələrin üstünə bir utanış, bir suç kölgəsi düşürdü. Ona görə də bölənlər, ayrılanlar, qopanlar bölmək suçunu özlərinə götürməyib başqalarının üstünə yıxırdılar: Vahabilər (müvahidunlar) İslam dünyasında öz fraqmentlərini, öz yollarını salsalar da əsl, ilkin İslamın, məhz, onlarda olmasına iddia edirdilər. Parçalamaqda isə başqalarını suçlayırlar. Beləcə, tarix boyu bölənlərin, parçalayanların heç biri etdiklərinin ağır yükünə, yəni suç, utanış yükünə duruş gətirməyib suçu başqalarının üstünə yıxmaqla məşğul olublar. Hətta dialektikaya görə müxtəlifliklərin birliyini anlamalı olan Sovet marksizmi də yalnız icazəli başqalığa razı olurdu və ona görə də Sovet mənəvi dünyasındə Marksizm hər yerdə müxtəlifliyi basıb yeyirdi.

Yalnız öncə Modernizmdə, sonra Post-modernizmdə (eləcə də Demokratiyada) bölənlərin, parçalayanların üstündən suç, təxribat ləkəsi götürülür. Ona görə də dünyamız suç duyğusunu bilməyən arsızlıq (=həyasızlıq?) aləminə ya bənzəyir, ya da elə belə də aləmdir. Ona görə də dünyamızda Bir-dən ayrılmalar gedir. Öncələr də gedirdi, ancaq ayrılanlar sonda vətənləri Bir-ə qayıtmaq istəyini özlərində saxlayaraq ayrılırdılar. Post-modern çağında isə ayrılan geridönməzliyə, qayıtmazlığa özündən, Bir-dən azmağa məhkumdur, caz improvizələrində baş melodiyaya qayıtmayan səs "ləpələri" kimi.

Bütün öncəki mədəniyyətlər şırım-şırım demarkasiyon cızıqlar çəkirdilər və bununla intizam, düzüm yaradırdılar. Bütün öncəki mədəniyyətlərdə nələrəsə elə yasaqlar qoyulurdu ki, pozulması ayıb, utanış gətirsin. Ona görə də hansı yasaq olunanlarınsa "adam arasına" buraxılması sərt çarpışmalardan, ağır "məhkəmələrdən" keçirdi. Yalnız çağdaş Post-modernist mədəniyyətdə hər şey üçün qapılar açıqdır, "buraxılış məntəqələri" isə simvolik görüntüyə çevrilmişdir. Ona görə də mən bilirəm ki, gün gələcək, dünyada hətta qızların mırıq dişli olması və ya mırıq diş görüntüsü üçün dişlərinə qara çəkməsi də gözəllik dəbinə çevriləcək. Cırıq, yamaq-yumaq cinslərdən, tüklü üzlərdən sonra niyə mənim sözlərim qəribçiliyə salınsın?!

Azərbaycanda bu cürbəcürləşmənin iblisanə rəqsinin ilk partiyası gedir. Ancaq elə bu, mənəviyyatsızlıq, pozğunluq haqqında hiddətlər, ümidsizliklər doğurur. Bəs rəqsin ortası gələndə nə olacaq? Biz bu rəqsi yaxşı oynamağı öyrənməliyik, yoxsa ahıl kişilər kimi qırağa çəkilməliyik? Çağımızın baş suallarından biri budur. Azərbaycan post-modernistləri isə bu soruya öz cavablarını verməkdədirlər. //525