Amerikada dünyaya gələn Ezra Paund (1885-1972) ömrünün çox ilini vətənindən uzaqda – Avropada yaşamışdır. Ezra Paund yapon və çin şeir üslubuna əsaslanaraq öz şair həmkarları ilə birgə imagizm hərəkatının əsasını qoymuş və XX əsr ingilisdilli poeziyasında öz yenilikləri ilə yadda qalmışdır. Onun ən məşhur əsərləri "Əks-hücumlar” və "Nəğmələr” adlı silsilə şeirləridir.

Ezra Paundun həyatına və şair imicinə ən böyük zərbəni vuran onun II Dünya müharibəsi illərində göstərdiyi siyasi fəallıq və tutduğu mövqe olur. Gənclik illərini poeziyanın dərinliklərinə baş vurmaq üçün sərf edən və bu məqsədlə çin dili də daxil olmaqla bir neçə xarici dili öyrənən Ezra Paund II Dünya müharibəsi illərində faşizmi dəstəkləyən şairlərdən birinə çevrilir və İtaliyaya gedərək şəxsən Mussolini ilə görüşür. Bununla da kifayətlənməyən Ezra Paund İtaliya hökümətinin ödədiyi məvacib qarşılığında Amerika əleyhinə radioçıxışlar və anti-təbliğatlar aparır. Lakin faşizm məğlub olduqdan sonra Ezra Paund Amerikaya xəyanət ittihamı ilə İtaliyadakı Amerika qüvvələri tərəfindən yaxalanaraq düşərgəyə aparılır və polad barmaqlıqlı qəfəsin içinə salınır. Bir neçə ayını bu polad qəfəsin içində məhbus kimi keçirən Ezra Paundda getdikcə əqli pozğunluq meydana gəlir və bu səbəbdən də onu öz vətəninə göndərirlər. Bundan sonra o, 12 ilini Müqəddəs Elizabet xəstəxanasında həm məhbus, həm də xəstə kimi yatır. Ezra Pound 1958-ci ildə onu dəstəkləyən yazıçı  və şair dostlarının müraciəti əsasında azadlığa buraxılır və İtaliyaya köçərək ömrünün sonunacan orada yaşayır. Lakin məhbusluq və xəstəlik dönəmi Ezra Paundu öz ideologiyasından döndərmir və o, İtaliyada onu qarşılayanlar qarşısına da faşist salamı ilə çıxır. Bununla belə qocalığın ağırlığı və ötmüş illərdə keçirdiyi mənəvi sarsıntılar, əqli pozuntular Ezra Paundu zəiflədir. Ömrünün son illərində o, bütün həyatının mənasız keçdiyini, göstərdiyi bütün fəaliyyətlərin mənasız olduğunu düşünür, hətta yazdığı şeirlərin belə zəif və boş olduğu duyğularına qapılır. Gələcəkdə heç zaman xatırlanmayacağı ilə bağlı pessimist fikirlər onu rahat buraxmır və o, 1972-ci ildə ad günündən bir gün sonra noyabr ayının 1-də həyatını sona çatdırır.

Poeziyada yaranmış yeni dəb haqqında son zamanlar çox yazı ortaya çıxsa da, ümid edirəm ki, keçmişə qısa bir nəzər yetirərək təkrarçılığa yol verdiyim üçün məni bağışlayarsınız.

1912-ci ilin yazında (bəlkə də yayın əvvəlləri idi) mən, H.D və Riçard Aldinqton aşağıda qeyd edəcəyim üç əsas prinsiplə bağlı razılığa gəldik:

Subyektiv və ya obyektiv olmağına baxmayaraq "məsələni” birbaşa həll eləmək.

Məqsədimiz üçün yararlı olmayan əlavə bircə kəlmə də istifadə etməmək.  

Şeiri, metronom səsinin yox, musiqi melodiyasının ritminə əsasən yazmaq.

Bəzi məsələlərdə fikirlərimiz və zövqlərimiz üst-üstə düşməsə də, bu üç prinsiplə bağlı razılığa gəldikdən sonra düşündük ki, ən azı fransız poeziya "məktəb”ləri qədər bizim də öz poeziya məktəbimizi yaratmağa haqqımız var. Qeyd edək ki, fransız ədəbiyyatında meydana çıxmış həmin ədəbi cərəyanlar haqqında Harold Monronun redaktorluğu ilə nəşr edilən poeziya jurnalının 1911-ci ildəki avqust sayında cənab Flintin bir yazısı çap olunmuşdu.

Bu poeziya məktəbi yarandığı gündən bəri özünə çoxsaylı izləyicilər toplayıb. Lakin bu məktəbin nümayəndələri öz yaradıcılıqlarında hansı dəyərlərə əsaslansalar da, yuxarıda qeyd etdiyimiz ikinci prinsiplə bağlı heç zaman ortaq fikrə gələ bilməmişlər. Nəticədə isə, əvvəlki şeir vəznlərindəki kimi verlibrdə də artıq sözlərlə yüklənən uzun və cansıxıcı nümunələr çoxalmışdır. Belə demək mümkünsə, sərbəst şeir, özü ilə birgə öz qüsurlarını da gətirmişdir. Söz seçimi və dildən istifadə tərzi sələflərimizin əsərlərindəki kimi bərbad vəziyyətə düşmüşdür. Sözləri necə gəldi öz şeirlərinə dolduran bəzi verlibr şairləri əvvəlki şairlərdən fərqli olaraq bu səhvi ritm və qafiyə xatirinə etdiklərini də bəhanə gətirə bilməzlər. Bu şairlərin yazdıqlarında musiqi və melodiyanın nə dərəcədə gözlənilib gözlənilməməsi isə oxucunun qərar verəcəyi bir məsələdir. Şəxsən mən belə şairlərin yaradıcılığında bəzən saxta Svinborn üslubuna bənzəyən çeynənmiş və şablon ritmə rast gəlirəm. Hərdən də görürəm ki, onlar heç bir ritm və melodiyadan istifadə etmirlər. Amma ümumi götürdükdə, yaxşı olardı ki, bu məsələlər təzədən bir də təhlil edilsin. Güman ki, bu yeni üslubda da yaxşı şeirlər yazılıb və əgər doğrudan da belədirsə, onda bu yaxşı şeirlərin xatirinə yeni üsluba haqq qazandırmaq olar.

Tənqid, əslində, yeni bir sahə, yaxud qadağalar toplusu deyil. O, sadəcə bəzi məsələlərdəki fikir ayrılıqlarını ifadə edir. Bəzən tənqid vasitəsi ilə kütləşmiş oxucunu ayıltmaq da mümkün olur. Bu cür dəyərli tənqid nümunələri azdır. Lakin yaşca daha böyük olan sənətkarın öz gənc xələfinə verdiyi məsləhətlərdə tənqidin yaxşı nümunələrinə daha çox rast gəlmək mümkündür. Belə olanda isə o tənqid həmin sənətkarın öz keçmiş təcrübələrinə və gözəyarı dəyərləndirmələrinə əsaslanır.

Mən yazı prosesi haqqında öz fikirlərimi "imagizm”lə bağlı ilk qeydlərimin çap edildiyi vaxt bildirmişdim. "İmagist” kəlməsini isə birinci dəfə 1912-ci ilin payızında, "Əks-hücumlar” adlı silsilə şeirlərimin nəşr edildiyi vaxt, elə həmin şeirlərin altında T. E. Hyulmun beş şeiri haqqında öz rəyimi ifadə edərkən işlətmişdim. 1913-cü ilin martında "Poeziya” jurnalında çap edilmiş yazıma əsaslanaraq indi şeirlə bağlı bəzi məsləhətlərimi yenidən xatırlatmaq istəyirəm.

"Obraz”, fikir və hiss vəhdətinin eyni qəlibdə ani olaraq təqdim edilməsidir. Bu cəhdimin doğruluğundan tam əmin olmasam da, burdakı "qəlib” sözünü, Hart kimi yeni psixoloqların istifadə etdiyi tərzdə, yəni termin şəklində istifadə edirəm.

Mənim fikrimcə yaxşı obraz, fikir və hiss vəhdətinin elə bir "qəlib”də ortaya çıxmasıdır ki, ən böyük sənət əsərlərindəki kimi oxucuya ani olaraq azadlıq hissini yaşada bilsin; zaman və məkan sərhədlərindən xilas olmaq və yüksəlmək duyğusunu hiss etdirsin.

Ömrü boyunca cəmi bir yaxşı obraz yaratmaq, cild-cild əsərlər yazmaqdan daha üstündür.

Amma, təbii ki, bu fikirləri kimlərsə mübahisəli hesab edə bilər. Bu məqamda, şeir yazmağa təzə-təzə başlayanlar üçün etməməli olduqları bəzi şeylər haqqında məlumat vermək ehtiyacını hiss edirəm. Onu da deyim ki, bu qeydlərimin hamısını Musanın qadağaları cərgəsinə əlavə edə bilmərəm.

İlk olaraq, istərdim ki, yuxarıdakı üç prinsipi (məsələni birbaşa həll etmək, sözlərə qənaət, musiqi və ritm) təkrar xatırlayasınız. Bunları doqma kimi qəbul etməyin, ümumiyyətlə çalışın ki, heç nəyi doqma kimi qəbul etməyəsiniz. Amma nəzərə alın ki, bu prinisiplər uzun müddətli düşüncələrin və baş sındırmaların nəticəsində ortaya çıxıb. Hətta bu, başqalarının gəldiyi qənaət olsa belə, diqqət yetirməyə dəyər.

Özləri hələ düzəməlli bir əsər yarada bilməmiş adamların tənqidlərinə fikir verməyin. Yunan şairləri və dramaturqlarının yazdıqları ilə, onların yaradıcılığını vəzn baxımından təhlil edən Yunan-Roma dilçilərinin nəzəriyyələri arasındakı fərqə diqqət yetirin.

Lazımsız bircə kəlmə də istifadə etməyin, mənaya heç bir qatqısı olmayan sifətlərdən uzaq qaçın.

Məsələn, çalışın ki, "sülhün qaranlıq torpaqları” kimi bir ifadə işlətməyəsiniz. Belə ifadələr obrazı korlayır. Çünki, mücərrədlə konkreti bir-birinə qarışdırır. Bu, təbii obyektin ən münasib simvol olduğunu müəllifin hələ dərk etməməyindən irəli gəlir.

Mücərrədlikdən çəkinin. Başqalarının keyfiyyətli nəsr vasitəsi ilə dediklərini ortabab poeziya ilə deməyə çalışmayın. Elə bilməyin ki, yazdığınız cümlələri misra formasında təqdim etməklə, yaxşı nəsrin tələb etdiyi əzab-əziyyətdən yaxa qurtaracaqsınız, yaxud belə eləməklə həssas oxucunu aldada biləcəksiniz.

Peşəkar mütəxəssisin bu gün bəyənmədiyi əsərdən, gec-tez kütlə də bezəcək.

Heç vaxt düşünməyin ki, poeziya sənəti musiqi sənətindən daha asandır. Yəni, elə bilməyin ki, ən azı orta səviyyəli bir pianistin çəkdiyi əziyyətləri çəkmədən poeziya sənətinin peşəkar mütəxəssisini razı salan əsər yarada biləcəksiniz.  

Böyük sənətkarlardan bacardığınız qədər çox təsirlənin, amma bu təsiri ya mərdanə şəkildə etiraf etməyi bacarın, ya da gizlədin.

Bu "təsirlənmək” kəlməsini, xoşladığınız şairlərin bəzəkli sözlərlə dolu olan lüğətini kürüyüb öz şeirlərinizə gətirmək kimi başa düşməyin. Bu yaxınlarda, Türkiyəli müharibə müxbiri yayımladığı xəbərdə "göyərçin rəngli təpələr” ifadəsini işlətmişdi, ya da, dəqiq xatırlamıram, deyəsən, bu cür yazmışdı: "mirvari kimi solğun”.

Çalışın, ya ümumiyyətlə bəzək-düzəkdən istifadə etməyəsiniz, ya da edirsinizsə bunu ustalıqla yerinə yetirəsiniz.

Gənc şair, ən yaxşı ritm və melodiyaların yer aldığı şeirləri bacardığı qədər çox oxumalıdır. Yaxşı olardı ki, bu ritm və melodiya xarici dildə yazılmış şeirlərdən axtarılsın, çünki belə olduqda sözlərin mənası şairin diqqətini şeirin ritmik quruluşundan yayındırmır. (Xarici dildə oxumağı ritmi mənimsəmək məqsədi ilə qeyd etdim, gənc şairin söz seçimi, əlbəttə ki, öz ana dilində olacaq.)  Nümunə üçün Saksoniya əfsunlarını, Hibridian xalq mahnılarını, Dantenin şeirlərini, Şekspir lirikasını qeyd etmək olar, amma gənc şair bu mütaliəni bir şərtlə aparmalıdır ki, söz seçimi və ritm məslələrini bir-birindən ayırmağı bacarsın. Yaxşı olardı ki, Hötenin şeirlərini tələsmədən, səbrlə təhlil eləsin, misraları uzun və qısa, vurğulu və vurğusuz hecalara, saitlərə və samitlərə ayırmağı bacarsın.

Önəmli deyil ki, şeir öz melodiyasına əsaslansın, amma əgər artıq bir melodiya seçilibsə, müəllif bunu peşəkar mütəxəssisin zövqünü oxşayacaq şəkildə etməlidir.

Eynən bir musiqiçi öz sənətinin xırdalıqlarını, harmoniya, sintez və digər məsələlələri bildiyi kimi, gənc şair də assonans və alliterasiyanın, həm yaxın  və uzaq, həm də varlı və kasıb qafiyələnmənin nə olduğunu bilməlidir. Bu məsələlərə ayırmaq üçün nə qədər vaxt lazımdırsa, sərf etməyə dəyər, hətta şair, bu anlayışlara az hallarda gərək duysa belə.

Elə zənn etməyin ki, nəsrdə həddən artıq maraqsız olan şeyi poeziyada uğurla vermək mümkündür.

Diqqəti cəlb etməyə çalışmayın, qoyun bunu xırda-xuruş fəlsəfi esseləriylə başını qatan yazıçılar etsin. Hər addımbaşı təsvirə can atmayın; yaddan çıxartmayın ki, rəssam bir mənzərəni sizdən də yaxşı təsvir edə bilər və bu təsvir işini o, sizdən daha çox bilməlidir.

Şekspir "qırmızı örpəyə bürünmüş səhər” misrasını yazmaqla elə bir şey edirdi ki, onu hansısa rəssam bacara bilməzdi. Bu misradakı bənzətməni təsvir adlandırmaq doğru olmaz. Şekspir təsvir etməyib, sadəcə göstərib.

Sabun reklamı ilə məşğul ola reklam agentindən yox, hansısa bir elm adamından nümunə götürün.

Çünki elm adamı ortaya bir kəşf çıxarmamış kimlərinsə onu böyük bir alim kimi qəbul edəcəyini gözləmir. O, öz işinə əvvəllər kəşf edilən şeyləri öyrənməklə başlayır. Onun yolu bu nöqtədən başlayıb irəli doğru gedir. O, kənardan cəlbedici görsənib, kimlərinsə xoşuna gələcəyini ummur. Məsələn, birinci kursdakı fəaliyyətinə görə dostlarının onu alqışlayıb, təbrik edəcəyini də ummur. Lakin poeziyada "birinci kurs tələbələri”  qəti olaraq hansısa məktəbə və ya sinifə aid olmurlar. Onlar öz "təhsil”lərini nizamsız və dağınıq şəkildə, necə gəldi davam etdirirlər. Belə olduğu təqdirdə, "kütlə poeziyaya laqeyddir” fikri məgər təəccüblüdürmü?

Misraları qısa və uzun hecalara bölməyin. Hər sətrin sonunda fikrinizi bitirib, təzə sətrə yeni nəfəslə başlamayın.

Əgər məqsədli şəkildə pauza yaratmaq istəmirsinizsə, elə eləyin ki, hər növbəti sətr ritm dalğasına qoşula bilsin.

Uzun sözün qısası, musiqiçi məharəti ilə davranın. Sizin sənətinizin bəzi mərhələləri sırf musiqi sənəti ilə üst-ütə düşür. Poeziyanı da, musiqini də eyni qanunlar idarə edir və siz başqa heç bir qanuna tabe deyilsiniz.

Əlbəttə ki, şeirinizdəki ritm, sözlərinizin formasına, onların təbii səslərinə və mənalarına xələl gətirməməlidir. Onsuzda, ritm başlanğıcda o qədər güclü olmur ki, onlara xələl gətirsin, amma ola da bilər ki, misra sonlarındakı yanlış pauzaların və sətrortası fasilələrin qurbanına çevriləsiniz.

Musiqiçi öz işini orkestrin səsinə, zil və bəm notlara əsasən görə bilir. Sizin isə belə imkanınız yoxdur. "Harmoniya” termini, əslində, poeziyada doğru işlədilmir. Bu söz zil və ya bəm pərdələrdə səslərin eyni anda işlənməsi anlamına gəlir. Mükəmməl şeirlərdə bundan əlavə dinləyicinin qulağından getməyən qalıq bir səs də olur.

Əgər qafiyə oxucuya zövq vermək üçündürsə, onun tərkibində bir təəccüb və gözlənilməzlik elementi də olmalıdır. Qafiyə əcaib formada olmamalıdır. Bir şair öz şeirində qafiyədən istifadə edirsə, onda yaxşı formada istifadə etməlidir.

Qafiyə ilə bağlı daha ətraflı məlumat üçün Vildrak və Dyumelin  "Poeziyanın texnikası”  əsərinə baxa bilərsiniz.

Oxucunun gözləri önündə təsvir yaradan şeirlər başqa dilə tərcümə edildiyi zaman heç nə itirmir. Lakin oxucunun gözlərinə yox, qulaqlarına xitab edən şeirlər yalnız orijinalda oxunduğu zaman öz gücündə qalır.  

Dantenin əsərlərindəki anlaşıqlılığı Miltonun bər-bəzəkli yazı üslubu ilə müqayisə etməyə çalışın. Nə qədər ki, sizə cansıxıcı görsənmir, Vördsvorsu bacardıqca çox oxuyun.

Məsələnin lap kökünə varmaq istəyirsinizsə, Sapfo, Catullus, Villon və Heyneni oxuyun. Sizə çox soyuq və hissiz görsənmirsə, Qutyeni də gözdən keçirin. Əgər sizin dillə bağlı probleminiz varsa, Çoseri asta-asta, səbrlə oxumağa çalışın. Keyfiyyətli nəsr oxumaqdan da sizə zərər gəlməz və belə nəsr yazmaq üçün həqiqətən də, güclü nizam-intizama sahib olmaq lazımdır.

Əgər siz hansısa ilkin ideyanızı yenidən şeirə çevirmək istəyərkən çətinlik çəkirsinizsə, məşq etmək üçün tərcümə yaxşı vasitə ola bilər. Tərcümə edilən şeirdə isə ideya heç zaman "laxlamamalıdır”.

Əgər siz şeirinizdə simmetrik formadan istifadə edirsinizsə, onda ifadə etmək istədiyiniz fikri çatdırdıqdan sonra qalan boşluqları mənasız kəlmələrlə doldurmayın.

Hansısa bir hissin təsvirinə can atdığınız zaman, başqa hisslərinizi də buraya qarışdırıb işləri korlamayın. Yəni bir hissin təsvirinə digər hissləri təsvir edərək nail olmağa can atmayın. Bu, əsasən, ən uyğun sözü tapmaq üçün müəllifin göstərdiyi tənbəllikdən irəli gəlir. Bununla bağlı, təbii ki, bəzi istisnalar da var.

Əvvəldə qeyd etdiyim o üç prinsipə əsaslansaq, indi standart və klassik nümunə hesab edilən bərbad şeir mətnlərinin onda doqquzunu bir qırağa tullamalı olarıq; O prinsiplərə əməl etməklə az qala cinayət sayıla biləcək keyfiyyətsiz şeirlər yazmaqdan canınızı qurtara bilərsiniz.

"...Amma ilk əvvəl sənin şairliyin olmalıdır”. Dyumel və Vildrak "Poeziyanın texnikası” adlı o balaca kitabın sonunda belə bir cümlə işlədirlər.

1913-cü ilin Martında Ford Madoks Hyufer belə bir fikir ifadə eləmişdi ki, Vördsvors daim sadə sözlərdən istifadə etməkdə o qədər qərarlıdır ki, daha yaxşı sözü tapmaq üçün özünü heç əziyyətə də salmır.

Con Batler Yits də Vordsvors və Viktorian şairləri haqqında fikir söyləmiş, onları tənqid etmişdir. Onun tənqidi fikirləri oğluna yazdığı məktublarda yer almaqdadır və həmin yazılar indi çap edildiyi üçün artıq oxucular da onu əldə edə bilər.

Sənət haqqında öz fikirlərimi yazmaq mənim xoşuma gəlmir. Bu barədə yazdığım ilk essemdə də sənət haqqında fikir söyləməyə bir növ öz etirazımı bildirmək istəyirdim.

Ritm. Mən "təmiz ritm” anlayışına inanıram. Elə bir ritm ki, birbaşa yaşantıdan, yaxud ifadə ediləcək hisslərin abu-havasından meydana gəlir. Şeirdəki ritm də oxucu üçün nə isə bir məna ifadə etməli və sonda sırf şairin özünə məxsus, saxta olmayan və saxtalaşdırıla bilməyən bir nəsnəyə çevrilməlidir.

Simvol. Mən bu qənaətdəyəm ki, ən uyğun və mükəmməl simvol təbii obyektdir. Əgər müəllif simvoldan istifadə edirsə, bunu o şəkildə etməlidir ki, həmin simvol şeirin başqa ünsürlərinə mane olmasın. Yəni simvoldan başı çıxmayan, məsələn, "şahin” sözünü elə "şahin” kimi anlayan bir oxucu üçün şeirdəki məna və mətnin poetik keyfiyyəti itməsin.

Texnika. Men şeirdə istifadə edilən texnikanın şair səmimiliyinin göstəricisi olduğuna inanıram. Hüququn da iş prinsipi bu cürdür. Yəni hüququn texnikasının da məqsədi aydındır. O, qanunu pozanlara və qanun pozuntularının səbəblərinə qarşı fəaliyyət göstərir.

Forma. Mənə elə gəlir ki, şeirin məzmunu həm "maye”, həm də "bərk” formada ola bilər. Məncə, bəzi şeirlər, məsələn, ağac formasındadır, bəziləri isə güldana tökülmüş su formasında. Əksər simmetrik formaların öz işlənmə məqamları var.  Elə mövzular mövcuddur ki, onları rahatlıqla və dəqiqliklə simmetrik formaya sığdırmaq mümkün deyil.

"Saf incəsənətin yer aldığı əsər haqqında sadəcə fikirləşməyə belə dəyər” (Dante "Adi danışıq qaydaları haqqında”) Mənə elə gəlir ki, sənətkar mövcud olan bütün formalara və vəznlərə yiyələnməlidir. Şəxsən mən buna nail olmaq üçün xüsusi əzmkarlıq göstərərək yeni forma və üslubların meydana gəldiyi və inkişaf etdiyi mərhələləri diqqətlə araşdırmışam. Bəzən haqlı olaraq mənə irad bildirirlər ki, mən bütün fikirlərimi necə gəldi kütlə ilə bölüşürəm. Məncə yalnız uzun bir mübarizədən sonra poeziya istənilən inkişaf səviyyəsinə nail olacaq. Elə bir inkişaf səviyyəsinə ki, Henri Ceyms və Anatol Fransın nəsrini oxuyanlar da, Debüsinin bəstələrini dinləyənlər də poeziyaya maraq göstərəcəklər. Mən həmişə o fikri demişəm ki, Dante şedevri ilə tanış olmaq Provens əyalətinin iki əsr, Taskani əyalətinin isə bir əsr vaxtını aldı. Şekspirin öz üslubunu ortaya qoyması üçün isə intibah dövrünün latın dili mütəxəssislərinin, Pleyed cərəyanının və öz dövründəki bəzəkli nitq üslubunun köməyinə gərək oldu. Əsas məsələ odur ki, böyük poeziya yaradılsın, kimin yaratmağı elə də əhəmiyyətli deyil. Bir şairin eksperimental cəhdləri digər şairlərin öz vaxtına qənatə etməsinə də səbəb olur. Aranut Danielə heyranlığım bu səbəbdəndir. Əgər bir şairin eksperimentləri yeni bir qafiyə formasını üzə çıxarırsa, yaxud indiyəcən qəbul edilmiş yanlış ənənələri yıxırsa, bu addım öz bəhrələrini verərkən həmin şair həm də öz həmkarlarına qarşı böyük xeyirxahlıq etmiş olacaq.

Heç bir şairin "ürəyincə” olan şeirləri çox olmur. Yəni heç bir şair həmişə istədiyi şeirləri yaza bilmir. Elə isə, yaxşı olardı ki, şairlər arabir bəzi eksperimentlər də aparsınlar. Bu, həm sonrakı əsərlərdə özləri üçün, həm də gələcəyin şairləri üçün gərəkli ola bilər.

"Həyat çox qısadır, sənətə yiyələnməkdən ötrü isə uzun müddət lazımdır.” Bir müəllif üçün öz əsərini balaca bünövrə üstündə ucaltmaq ağılsızlıqdır. Daim yerində saymaq, əsərlərini yaxşıya doğru inkişaf etdirməmək isə rüsvayçılıqdır.  

"Oxşarlıq” məsələsinə gəldikdə, onu demək olar ki, hər bir rəsm ustası rəssamlığı öyrənən şagirdlərinə birinci dəfə hansısa şah əsəri köçürməyi məsləhət görür. O şagirdlər öz əsərlərini daha sonra yaradırlar.

"Hər kəs özü üçün şairdir,” ifadəsi haqqında isə belə düşünürəm ki, poeziya ilə bağlı nə qədər çox bilgin olsa, o qədər yaxşıdır. Mən bilirəm ki, ürəyindən şeir yazmaq keçənlərin əksəriyyəti bunu edirlər. Yaxud musiqidən kifayət qədər başı çıxan hər kəs "Tanrı bizim evimizi qorusun” mahnısını fisqarmoniyada ifa edə bilər. Amma orası da var ki, hər kəs konsert vermək, ya da öz günahlarını çap etdirmək həddinə gəlib çıxmır.

Bir sənətin ustasına çevrilmək üçün bütün ömrünü sərf etməli olursan. Bu məqamda mən "peşəkar” və "həvəskar” arasında bir fərq qoymuram. Belə bir fərq qoysaydım, "həvəskar”ın tərəfində olardım. Amma mən "həvəskar” və "usta” arasında fərq qoyuram. Artıq bu qənaətə gəlmək olar ki, hal-hazırkı böhran o vaxta qədər davam edəcək ki, poeziya mühazirələri həvəskarların dilindən səsləncək; hər kəs poeziyanın bir hobbi və əyləncə yox, sənət sahəsi olduğunu dərk edəcək; şeirdəki texnika, forma və məzmun məsələləri artıq oturuşmuş olacaq və nəticədə həvəskarlar da ustalardan yaxşı olduqlarını sübuta yetirməkdən vaz keçəcəklər.

Əgər kiminsə indi demək istədiyini bir vaxtlar Atlantis adasında və ya Arkadia kəndində yaşayan bir müəllif, fərz edək ki, eramızdan əvvəl 450-ci ildə, yaxud eramızın 1290-cı ilində deyibsə, müasir dövrün yazarları onu təkrar etməməli, ya da ikinci dəfə daha məharətsiz və təsirsiz formada deyərək sələflərin adını unutdurmağa çalışmamalıdır.

Qədim və orta dövrün müəlliflərinə tez-tez qayıtmaqda məqsədim bizdən əvvəl bu sənətdə nələrin edildiyini araşdırmaq, nələrin daha yaxşı şəkildə edilə bilməyəcəyini tapmaq və bizə hansı işlərin qaldığını öyrənməkdir. Və öyrəndikcə görürəm ki, bütün edilmişlərə rəğmən bizə də çox iş qalır. Bizim hisslərimiz Troyalı Heleni xilas etmək üçün gəmilərə minib döyüşə yollananların hissləri ilə nə qədər oxşar olsa da, biz o hissləri fərqli şəkildə, fərqli situasiyalarda və fərqli intellektual mərtəbələrdə yaşayırıq. Şair üçün hər yaşın öz üstünlükləri var, lakin bəzi yaşlarda həmin üstünlüklər daha qalıcı formaya keçə bilər. Yaxşı şeir iyimi yaşda yazıla bilməz, çünki şair bu yaşında kitablara, ənənələrə və şablonlara əsaslanır, həyata əsaslanmır. İncəsənətlə həyatın fərqini hiss edən müəllif müasir incəsənətin ehtiyac duyduğu və müasir incəsənəti yenidən öz qida mənbəyinə – həyata bağlayacaq hansısa elementə rast gəldikdə, o elementin yer aldığı unudulmuş üslubu təzədən canlandırmağa çalışacaq.

Daniel və Kavalkantinin poeziyasında Viktorian şairlərində tapa bilmədiyim dəqiqliyi tapıram. O şairlərdə istər daxili emosiyaları, istərsə də zahiri xüsusiyyətləri aşkar şəkildə ifadə etmə tərzi var. Sanki, onlar hər şeyə öz gözləri ilə şahidlik edirlər və sanki, onların hissləri "birinci əl” hisslərdir.

On doqquzuncu əsr poeziyası haqqında fikirlərimə gəldikdə, onu deyə bilərəm ki, bu əsrdə əldə edilmiş bütün nailiyyətlərə baxmayaraq, zənnimcə, gələcəkdə biz bu dövrə dağınıqlıq və qarışıqlıq dövrü kimi, sentimentalizmin və mannerizmin üstünlük təşkil etdiyi bir mərhələ kimi baxacağıq. Bu fikirləri mən qətiyyən hansısa lovğalığa və ya özündən razılığa yol verərək demirəm.

Poeziyada yeni "hərəkat” və mənim bu hərəkatla bağlılığım haqqında bir şeyi deyə bilərəm ki, mənim ifadə etdiyim mənada "saf incəsənət” xislətli poeziyanı yenidə canlandıran Svinborn olmuşdur.  Svinborna qarşı puritan kilsəsinin etirazından sonra – Artur Simonzun poeziya barəsindəki şübhələrinə zidd də olsa – poeziya, sanki, bir vasitəyə – poetik və digər fikirlərin daşınması və ötürülməsi rolunu oynayan nəqliyyat növünə çevrildi.  Və əlbəttə ki, sonralar sənətin inkişafında başqaları tərəfindən də addımlar atıldı. Öz yaradıcılıqlarının inkişafını əsasən səs və üslubun daha da arındırılması yönündə aparan "doxsanıncılar”, və bir az şübhəylə də olsa adını qeyd etmək istədiyim "böyük Viktorianlar” bu addımların atılması işinə öz töhfələrini verdilər.

Cənab Yits, İngilis poeziyasından dəm-dəsgahlı və bezdirici yazı tərzini birdəfəlik yığışdırdı. O, poetik olmayan hər şeyi şeirdən çıxarıb bir qırağa atdı və bu addımı ilə önəmli bir iş görmüş oldu. O, hələ sağ ikən və ömrünün hələ yarısında artıq klassikə çevrilmiş bir adamdır. Yits, bizim poeziya dilimizi sözəbaxan etdi, onun sayəsində nitqimizdən inversiyalar əksildi.

Robert Bricz, Moris Hyulet və Frederik Manninq – hərəsi ayrı-ayrılıqda və fərqli şəkillərdə vəzn, dildən istifadə və dilin müəyyən üslublara uyğunluğu məsələləri ilə bağlı öz müşahidələrini aparmışdır. Hal-hazırda Ford Hyufer modernizmlə bağlı öz eksperimentlərini həyata keçirir. Oriel kolleci isə "İlahi komediya”nın tərcüməsini davam etdirməkdədir.

İyirminci əsr poeziyası və növbəti onillikdə ortaya çıxacaq yeni poeziya haqqındakı fikirlərimə gəldikdə, düşünürəm ki, bu poeziya yersiz sözlərə və mənasız cəfəngiyyatlara boyun əyməyəcək, bu poeziya daha sərt, daha sağlam yetişəcək və Cənab Hyuletin adlandırdığı kimi "daha çox iliyə işləyən” olacaq. Yeni poeziyanın gücü onun çatdırdığı həqiqətdə və ifadəetmə səriştəsində özünü göstərəcək. (Poetik güc, əlbəttə ki, elə bu məqamla bağlıdır). Yəni, onu demək istəyirəm ki, gələcək poeziya oxucuya təmtaraqlı sözlərlə, bər-bəzəkli üslubu ilə təsir etməyə çalışmayacaq. Poeziyanın gücünü azaldan o bəzəkli sifətlər daha istifadə olunmayacaq. Ən azından mən özüm onun çılpaq, bəzəksiz, birbaşa və emosional çırpıntılardan uzaq olmasını istəyirəm.

Belə... 1917-ci illə bağlı daha nə qaldı?

Mənə elə gəlir ki, verlibrin yaranmasına səbəb illər sonra keyfiyyət çatışmazlığının təzədən üzə çıxmasıdır. Amma bu məqamda əmin deyiləm ki, biz Latın dilçiləri tərəfindən yunan və latın dilləri üçün qoyulan keyfiyyət kriteriyalarını ingilis dilinə də tətbiq edə bilərik, yoxsa yox.

Məncə şair yalnız bu vəzndə "yazmalı” olduğu an verlibrə müraciət etməlidir . Yəni, o an şair hiss edir ki, onu məcbur edən səbəb ənənəvi vəzndən daha gözəl, daha həqiqi, yaşantıya daha yaxın ritm ortaya qoyacaq və o, öz duyğularını ənənəvi vəznə nisbətən bu üslubda daha münasib, daha səmimi, daha aydın şəkildə ifadə edə biləcək. Bu ritm üçün artıq yam və anapestik ölçülər kifayət etmir.

Bir vaxtlar Eliot sərbəst şeir haqqında gözəl bir fikir demişdi: "Məqsəd yaxşı əsər yaratmaqdırsa, heç bir şeir sizin üçün sərbəst olmayacaq.”

Bir az dərininə varsaq, verlibrdə elə şeirlər var ki, sözdəki vurğunu təbil səsi kimi aşkar eşitmək mümkündür. (misal üçün, mənim "Rəqs edən qız” şeirimi yada sala bilərsiniz). Mən bir tərəfdən də düşünürəm ki, bu şeirdə əlimdən gələn qədər başqa istiqamətə (yəqin ki, çox uzaq istiqamətə və yaxşı tərəfə) yönəlmişəm. Onu demək istəyirəm ki, verlibrdə yazanlar ritmi mənim bu şeirdə istifadə etdiyimdən daha az və daha hissedilməz dərəcədə istifadə etməməlidirlər. Mənə elə gəlir ki, uğur qazanmaq üçün klassik vəznlərə qarşı laqeyd olmaq yox, onlarla hesablaşmaq (onları köçürməmək şərti ilə) lazımdır. (İcazə verin bu fikrimin altında 20 avqust, 1917-ci il tarixini qeyd edim.)

Poetik gözəlliyin dəqiqliklə əlaqəsi baxımından Con Yitsin fikri ilə razılaşıram.  Mən saxta hisslərə əsaslanan şeirdəndirsə, səmimi hisslərlə yazılan satiraya üstünlük verirəm.

Elə vaxtlar olub ki, sənət haqqında öz fikirlərimi ifadə etmək məcburiyyəti hiss etmişəm. Nəticədə, memarlıq, rəssamlıq və poeziya ilə bağlı ayrı-ayrılıqda çox yazılar qələmə almışam. Qəribədir ki, mən müasir ədəbiyyatdan ən yaxşı hesab etdiyim əsərlərin kəskin tənqid edildiyini və qarışısının kəsildiyini görmüşəm. Əgər  yazıçının bir il müddətində gəldiyi qənaətə başqaları üç-dörd il sonra gələcəksə, həmin yazıçı elə bir nəsr əsəri yaza bilərmi ki,  oxucu üçün hər zaman maraq kəsb etsin?

Mən çox vaxt memarlar, rəssamlar, nasirlər və şairlər üçün sanki təqdimatçı rolunu oynamışam. 1911-12-ci illər ərzində mən həmçinin Yeni Dövrün bəzi fransız yazıçıları haqqında da yazmışam.

Lakin mən istərdim ki, insanlar Brzeskanın yaratdığı memarlıq nümunələrinə, Luisin çəkdiyi rəsm əsərlərinə baxmağı, yaxud Coysu, Jül Romeynzi, Eliotu oxumağı, mənim bu adamlar haqqında yazdıqlarımı oxumaqdan üstün tutsunlar, çoxlarının təkrar çap edilməsini istədikləri mübahisəli esselərimdən və təhlillərimdən daha çox bu sənətkarların əsərlərini tanımağa çalışsınlar.

Tənqidçinin oxucu, auditoriya, yaxud tamaşaçı üçün edə biləcəyi yeganə şey, onun baxışlarını və diqqətini lazım olan əsərə cəlb etməkdir. Doğru, ya yanlış düşündüyümü bilmirəm, amma mənə elə gəlir ki, mənim tənqidlərim və esselərim öz məqsədinə nail olub və indi çox adam bu kitabı oxumaqdandırsa, lazım olan əsərin özünü oxumağı daha üstün tuturlar.

...İncəsənət haqqında yazmaq bütün zamanlarda çətin olub. Əgər başqa birinin yazısını müxtəlif formalarda təqlid etməyəcəksinizsə, belə bir yazı yazmaq, ümumiyyətlə, mümkünsüzləşir. Bununla belə, istərdim ki, əlimdəki imkandan yararlanaraq Vindham Luisin həm rəssamlıq, həm də ədəbiyyat sahəsində olan dühasını bir daha təkrarlayım. Bu məqamda otağıma qonaq gəlib gözlərini kitab rəfimə zilləyən yad bir oxucuya bəzi başqa kitabları da, məsələn, Frederik Manninqin diqqətdən kənarda qalmış "Mənzərələr və portretlər” romanını, Ceyms Coysun qısa hekəyalərini, "Dublinlilər” kitabını və hal-hazırda məşhurluq qazanmış "Rəssamın Portreti” romanını, Luisin "Tarr” əsərini məsləhət görə bilərəm.